Minung hi zei thil paoh nih a kan molhter khawh ko. Tangka duh tuknak zong nih a kan molhter khawh. A cheu cu tangka an ri i, tangka hi an i hruhpi i, an molh. Tangka an ti ahcun zei hmanh an thei ti lo. Pumpak eihmuar an tih lo. Cozah eihmuar an tih lo. Lih le hrawkhrol riantuan an tih lo. Midang sunghbau an tih lo. Midang ngaihchiat le mitthli tlak zong an ruat lo. Tangka nih an mit a muihter hna. An thinlung a muihter hna. Cucaah tangka ruangah, minung thahnawn le lu hloh zong an tih lo. Cucaah cu hna cu tangka nih a mohtermihna an si. 

A cheu cu phe nih a molhter hna. Voikhat ah mipa pakhat nih a ka chimh. "Ni hnih le zan hnih chung phe kan i kah. Kan ei pah, kan ding pah i, mitkuh kan thei lo. Kan baa cang i, inn ah ka va tin i, ka nu nih rawl a ka suah i ka van ei a ti. Darkeu ka van i lak i, ka darkeu cu "Thingpi A-ka" bak ah ka ruah i ka nu nih a ka suahmi dinhhang kheng cungah ka van tengh ciammam i, cabuai cung rawl, dinhhang vialte cu a chawi dih" tiah a rak ti. Cu zong cu phe nih a molhter ko. 

A cheu cu "ritnak sii" nih a hruhter hna. Hi bantuk ritnak si nih a hruhtermi hna cu, Shan ram, Kachin ram, Kawlram, Mizoram an a tor. Kalaymyo le Tiddim peng ah an tor. Pathian dawtnak in Hakha le Thantlang cu kan van zia ngai rih. USA ahcun an tam tuk leh pek. Hi ritnak sii ruangah mi a thatmi le a nawngmi an tor cang. Cu hna zong nih "ritnak sii" (drug) nih a hruhter hna. 

Ruah a haumi cu "A kan molhtertu thil paoh hi, a kan uktu a si. Sal a kan tlaitu a si. Kan bawi a si." Tangka nih a kan molhter ahcun tangka kha a kan uktu le kan bawi a si. Phe le Casino nih a kan molhter ahcun phe le Casino kha kan uktu le kan bawi a si. Ritnak sii nih a kan molhter ahcun ritnak si hi kan bawi le uktu a si A sal kan si." 

Laimi le Israelmi hi kan i lo kan ti tawn. Kan biaknak, kan nunphung le kan sining aa lo ngai. Kan chiatnak zong aa lo ngai. Cucaah Lairam le Mizoram ummi cheukhat le bang nih cun,   "Laimi le Israel cu miphun pkahat kan si. Laimi Effraim cithlah a tlaumi kan si tiah an ti. Mizoram in a cheu cu Israel ram ah an pem i, Judahmi sinak a cohlangmi an tam ngai. Cu tluk cun Laimi le Israelmi hi kan i lo Kan DNA zong i naih ngai sehlaw a dawh ko. 

A si. Laimi le Israelmi hi kan i lawhnak a tam ngai taktak. Pathian kan rak biak ning, rai kan rak thawi ning, kan nunphung le kan sining le tuanbia zong aa lawh pin ah, "Kan awr" zong aa lo ngaingai. Hlan lio ah Israelmi a molhtertu hna cu "zuu" a si i, Laimi zong a kan molhtertu bik thil hi zuu a si ve. 

Hlan lio Israelmi hna hi, "wine" (zuu) hi an rak duh tuk. Wine tampi ngeih cu thluachuah ah an rak ruah. Zuu cu an nunnak ah an rak din peng. Jesuh chan hmanh ah, Cana khua ah tii hmanh kha misurzu ah a rak ser taktak ko. Israelmi cu zuu an rak ding tuk. Zuu an rak duh tuk. 

Cucaah Prophet Hosea sin ah Pathian bia a ra i, "Zu nih ka mi hna cu a molhter cang hna" (4:11) tiah a rak ti. "Ka mi" tiah Pathian nih a timi hna cu Israelmi hna kha an si. Pathian a ngaih a chiat taktakmi cu "Ami Israelmi hna kha zu nih a molhtermi hna" hi a si tiah a ti. Phun dang in chim ahcun, hlan lio Israel ah a tu bantuk in Drug hna a um tuk lo. Zu hi an caah hrawktu ngaingai a rak si. "Zu nih minung tampi kha sal ah a tlaih hna." 

Laimi le Israelmi kan i lawhnak tamp a ummi lak ah kan or zong aa lo. A kan molhtertu thil zong aa lo. Hlanlio Israelmi a molhtertu hna thil u zu a si bantuk in, kan pipu chan in tu chan Khrihfa kan si tiang zu nih Laimi cu tam tuk a kan molhter cang.

Zu nih Laimi a kan molhter caah, kan miphun hi zu sal ah kan tla ngacha cang. Mino tete nih zu in an thi cang. Nulepa ruakvuitu ding ah ruahmi hna kha, nulepa nih ruakvui an si. A pawi taktak. Cucu zu nih  a kan molhter cang caah a si. 

Lairam Krihfa kan nunzia hi check than a hau cang. Ruat tuah u sih? Zu nih a kan molhter ko lo maw? Lairam in USA a tlawngmi nih a kan chimh tik ah, ngaihchia ngaingai a si. An chim tawnmi ahcun, kan politician tampi cu zu an ding ti a si. Fimchimtu sianginn cachim le cozah riantuan zong an ding ti a si. Mirum miliam kan ngeihmi tampi cu zu le sa he aa ciahmi an tam ti a si. Khualtlawnnak ah Buddhist he zeihmanh dang lo in, Laimi zuu kan ding ti a si. Fimcawngmi college siangngakchia hmanh zuri an tam tuk ti a si. Khrihfa khua timi Hakha le Thantlang hmanh ah, Laimi tangka in zudawr tuahmi an rum ti a si. A pawi taktak. 

Cu nak in a pawi deuh mi cu, biaknak hruaitu upa zong zuding an tam tuk ti a si.A cheu mino-upa, le Khrihfa-upa zong an ri ti a si. Lairam pastor cheukhat cu "mitsur zu" an ri ti. Hakha le Thantlang ah "mitsur-zu" cu pastor le evangelist lakphak an ti ti a si. Hihi ti hram nak maw a si? Capo dah a si? A taktak dah a si ka thei lo. A taktak a si ahcun a pawi tuk lai.

Biaknak hruaitu le thawngtha chimtu hmanh nih an din ahcun, "Cucu ko cu Israelmi kan lawhnak chinchin a si hawi cang." Zeicatiah Prophet Isaiah chan hna ahcun, mipi lawng si hlah. Prophet le tlangbawi hmanh kha zu an ri i, buainak tampi an chuahter ti a si. Cucaah Prophet Isaiah nih hi tin a ti:

Prophet le tlangbawi hna hmanh kha zu an ri i, an sawn lengmang. Zu le zureu tam tuk an din caah, lungmit in an ri lengmang i, khawika zawn ah ka kal ti hmanh kha an hngal lo. Cucaah Prophet nih Pathian sin in langhnak an hmuhmi ah an i palh i, tlangbawi nih bia an caihnak ah a i palh. An thutnak cabuai cu luak a khat i, a thiannak hmun pakhat hmanh a um lo" (Isaiah 28:7,8) 

Israel miphun, Pathian bia a chimtu le Pathian riantuantu a simi hmanh nih zu le zureu an rit tuk mi le luak le khak he an i ciahmi van ruah tik ah, Laimi le Israel kan i lawh chinchinnak a si. Biaknak riantuantu nih cun zu le zurei cu kan din awk a si bak lo nain a dingmi zong tampi kan um ko rua. 

Isaiah tuanbia kan zoh tik ah, Israelmi hna zu le zureu an din tukmi, an tlangbawi le Prophet hna hmanh zu an ritmi ruangah, Pathian nih "Israelmi hi dan a tatnak hna dingmi le harnak an tonmi a ruang pakhat a si (Is.28:11-22). Pathian dantatnak caah "holh phun dang in a holhmi kha, Israel mi cawnpiaktu ah Pathian nih hman ding" zong aa tel.

Cucaah Laimi zong ralrin kan herh. Israelmi hna rawhnak ah a hruaitu hna tampi a um i, cu lak ahcun a molhtertu hna thil "zu" hi aa telmi thil tihnung pakhat a si. "Zu nih a molhter hna caah, chungkhar kong an ruat ti lo. Ram le miphun kong an ruat ti lo. Miphun khat chung ah, huatralnak le zaanennak a karh. Mipi lawng si hlah. An siangpahrang le uktu tampi nih zu an ding. A donghnak ah Prophet le Tlangbawi zong nih an ding. Cu hna hmanh nih an din ahcun, "Mipi cu chim ding a um ti lo."

Nihin ni ah kan nih Laimi zong, Israelmi bantuk in zu nih a kan molhter cang i, biaknak hruaitu tampi nih zu kan ding cang ti a si. Hi ruang ah, "Holh phun dang in a holhmi zong hi, Lairam a ummi Laimi cawnpiaktu ah Pathian nih a hman khawh hna." Kan i ralrin a herh. 

U.S Nitlakchaklei le thlanglei ramkulh pawl hi, khua a hremnak a sau ngai cang. Vawlei pumpi a linh chin lengmang caah, thingram an rocar chin lengmang i, meikangh zong a tam chin lengmang. A tu lio ah hin U.S Nitlakchaklei le thlanglei ah hin, hmun 200 hrawng ah mei a kangh cuahmah lio a si. Mei a kangh ning a fah tuk hringhran. Meihmittu hna nih, minung, meihmihnak motor le vanlawng in heh tiah an i zuam nain, an hmit deng naisai rih lo. Nihin ni ah hi ramkulh hna cu, an kangh ning a fah tuk caah, "Hell mei bantuk bak a si ko" tiah an ti. 

U.S cu a thawng i, a fim tuk ko nain, kokek rawhralnak cu a tei an i harh ve ko. Coronavirus zong an tei khawh lo bantuk in, meikang zong hi an tei kho lo i, hi Nitlaklei ramkulh pawl cu "Hell bantuk in an kang cuahmah ko." Minung harnak an tonmi zoh ahcun ngaih a chia kho taktak a si. Lung a tha lo tuk. 

Hi ramkulh hrawng hi, USA ah mei tambik a kanghnak hmun an si. Tahchunhnak ah, 2019 chungah California ah ramtang mei voi 4,927 a kang i, acre 118,000 a kang. 2020 a dih deng rih lo nain, tu kum chung lawng ah hin, California Ramkulh ah ramtang mei voi 7,606 a kang cang i, thingram acre 2,277,922  kuakap a kang cang ti a si. Inn 4,295 a hrawh cang i, minung 7 an thi cang. A tu lio bak ah hin, hmun 85 ah mei a kang ti a si. Hi tluk in meikangh a zualnak hi, "Global warming" ruang le khuacaan aa thlengmi ruangah a si tiah scientist nih an ti.

California meikang lakah Helicopter aa chawh lio

A tu lio ah hin California ah hmun 85 ah mei a kang. California ah mei hi fak bik a kangmi hmun (3) ah a um i, pahnih cu San Francisco Bay Area ah an kang cuahmah rih lo. SCU Lightning Complex (Santa Clara Unit) a kangmi nih acre 396,000 a kang cang i, 95% cu Nihnihni ah khan an hmih khawh cang. Tam deuh cu a kang viar cang. LNU Lighning Complex (Lake Napa Unit) mei kangmi nih acre 375,000 a kangh i Nihnihni ah khan 91% cu an hmih khawh cang. Kangh ding hnga cu an kang viar cang ti tluk a si. 

A tu lio ah fak bik a kangmi hi Creek Fire an ti i, a pathumnak a ngan bik meikang a si. Acre 152,000 a kang cang. A tu lio ah 0% an hmih khawh tiah Nithumni ah an ti. Hihi Sierra Nevada timi tupi ah a kangmi a si. Hi meikang nih hin tlangcung ah a riakmi pawl, minung tam ngai a erh hna i, nizan ah 120 helicopter in an lak hna. La hna hlah sehlaw cu an nung hrimhrim lai lo ti a si. 

Sierra Nevada tupi ah a kangmi Creek Fire

California mei kang hi, 2019 nakin 2020 ah hin mei 2,650 tam deuh a kang cang tiah Cal Fire nih an ti. Cucu a let 2,000% in a karh tiah an ti. Minung 8 an thi cang i, inn 3,300 a kang cang. A tu zong mei cu an hmih khawh naisai rih lo caah, hi pin lei zeizat remruam dek a kang rih te lai. California meikangh tam ruah ahcun, an state hi chuahtak a phu bak ti tluk a si.   

Oregon State mei a kangmi

A cheu cu mei nih a hren hna i, helicopter in an va lak hna. Hmapumi zong an tam ngai cang. A tu lio ah hin Oregon State zong ah hin acre 300,000 tluk a kang cang ti a si.  Washington State zong ah hin zarh khat chungah acre 480,000 hrawng a kang cang ti a si. Oregon le Washington cu, mei hi an hmit kho bak rih lo i, a kang peng ko rih. Atu ca ka tial cuahmah lio ah, Washington State ahcun minung 6  a kangh hna ti a si.  

Northwest Interagency Coordination Center nih Nithumni ah an timi Oregon le Washington State chungah suimilam 24 chung ah hin, acre 515,135 a kang. U.S Bureau of Land Management nih Nithumni ah an chimmi cu, a tu lio ah hin U.S Nitlakchaklei ah hin hmun 27 ah mei a kang cuahmah i, acre 900,000 a kang cang ti a si. Oregon, California le Washington State hna ah hin, minung thawng tampi an zamter cang hna. Innlo tam tuk a kangh cang. 

Minung, meihmihnak seh le vanlawng in heh tiah mei an hmih nain, nikhua a rocar tuk caah le a linh tuk caah le thli a hran tuk caah, an hmit kho bak rih lo. Cucaah meihmittu nih an timi cu 0% kan hmih khawh tiah an ti. Meihmittu pawl zong an ba taktak ko cang. 

Mei kanghnak a ruang bik cu minung nih khangh sualmi le tek-tlak ruangah a si an ti. 90% hi cu minung nih khanghmi a si an ti. USA hi mi daithlang le ningcanglo nungmi hi an rak tam tuk ve. Mei ah an i chuah sual hi a tam taktak. A caan ahcun motor a kangmi ruang hna ah a si. A phunphun ruangah mei a kangh tawnnak a si. 

A pawi tukmi cu "ruah a sur lo mi le ni linh a zual tukmi le thli a hran tukmi" a si. Nai Zarhpini hna cu Thihnak Nelrawn nilin cu degree 127 a phan than. August ah 130 a rak phan. Minung fa celh ding khi a si lo. Columbus ahcun degree 95 a si hmanh ah, a celh in kan celh lo i, California lei linh hi tuar awk a har ding a si. Thlikik ca, pangka ca le zeidang ruangah mei tam tuk an hman caah, voi tampi cu electric zong a rawk i, khua tampi cu zan ah mei an ngei lo ti a si. 

Nai Labor Day ni ahcun Los Angeles khua i Woodland Hills cu degree 121 F a phan i Los Angeles County tuanbia ah a linh bik a si an ti. Nilinh si, ram ro a si, thli hran a si caah, a mei kangh ning hi a rang taktak. Luklak ah acre tam tuk a kangh manh. A kangh ning hi a fah tuk caah, "Firenado" tiah an ti phah. Meizik hi a sang taktak ti a si. 

Mei a van kangh tik ah, a linh a zual. Khuadawm le meikhu aa cawh i, tek a tla chin. Cu tik ah a dangdang ah mei a va kang chin. Minung fa nih hmih khawh ding a si lo tiah an ti. Vawleicung khuacaan hi a linh chin lengmang. A cheu hmun ah ruah a tlawm chin lengmang i ram a rocar tuk caah meikangh a zual chin lengmang nak a si. Nilinh hi a zual tuk caah le ruah a sur lo caah meikang hi a tam chinchin lai tiah an ti.

Nai Zarhpini (September 5) U.S Nitlaklei Nilin

2020 meikangh caan hi a dih deng rih lo. Nikhua a linh chin lengmang caah October dih tiang cu fawi tein mei a kang kho peng rih. Hi pin ah hin tampi chap khawh a si rih. 

USA hi an nunphung zong hi an i remh ve a hau. Cu lo ahcun hi bantuk rawhralnak hi a tam chin lengmang ko lai. Hlawt a herhmi an nunphung cu zeidah a si tiahahcun, inn duhnak paoh an sakmi, khua kau tuktuk in an tlakmi, bone fire timi meiphu tih an hmanmi, fire work tuah an hmanmi, lungput thatlo ruangah mei duah hramhram hmanmi, meiti a tam tukmi, thanchonak caah thingram an hrawh tukmi hna hi an si. A cheu cu innchung i meiti an khawnmi a puakmi ruang hna ah meikangh a zual ti a si. Meikang 90% cu minung chuahtermi a si an ti. 

Vawleicung pumpi hi, khuacaan aa thlen tuk caah le a lum chin lengmang caah, kan fale chan hi cu harnak tampi a um kho mi a si. Cucaah a tu lio tein vawleicung mi vialte nih pawngkam (environment) hi tha kan pek taktak a herh. USA ah kum 23 ka um cang i, President pali tuan chung ka um ve cang. Ci chung ah a tu kan President tluk in pawngkam biapi ah a chia lo mi President hi an um rih lo. Hihi a pawi taktakmi a si. 

A tu U.S Nitlaklei ramkulh pawl a kangmi nih hin, pawngkam zohkhenh le runven hi zeitluk in dah a herh timi hi, US politician pawl hi fim a chimh hna awk hrimhrim a si. US cozah nih pawngkam runvennak hi biapi ah a chiah lo ahcun, hi hnu kum zeimawzat ahcun California bantuk ramkulh hna cu, minung tam tuk nih an chuahtak te lai i, sipuazi zong tampi aa rawk te lai. Tu tan meikang zong ah hi, million zeizat remruam dek an sungh te lai timi chim awk a tha rih lo. 

Nihin ni ah U.S Nitlakchaklei ramkulh pawl cu a linh a zual tuk hawi. Covid-19 in zawt pah a si. Innlo meikangh a si. Minung fa nunnak hi a fawi lo. California hna cu, meikhu a tam tuk caah, hmai huh lo cun chawh awk tha lo ti a si. Meikhu nih khua a phenh tuk caah, lam hlat hmuh khawh a si lo. Nika hi a senmi bantuk lawng in an hmuh khawh ti a si. 

Hi pin lei ah hin, mei hi zeizat dek a kang than te hnga? Minung tam tuk nih innlo an chuahtak cang. Chungkhar tam tuk innlo a kang cang. Hi pin lei ah minung zeizat dek an thi rih te lai? Zeizat dek an i hliam lai? Chungkhar zeizat riamruam dek innlo ngeilo in an um than te lai? A meikang a fah tuk caah, U.S Nitlakchaklei State pawl cu meikhu bak in a khat ti a si. Zaangfak le ngaihchia taktak hi an si. 

Hi bantuk a si cah, USA ah a ummi Laimi hna zong nih, kan umnak ram harnak an ton tik ah hin, $15-30 tein hlutnak hi tuah lengmang cio ah a tha mi a si. Hurricane ruang ah maw? Meikang ruangah maw? Tilian ruang ah maw? Lihnih ruangah maw? USA nih rawhnak a phunphun a tawn tik ah hin, Laimi zong nih bawmhnak hi tlawm tein cio in tuah hi zuam cio hna  u sih law a tha tuk dign a si. 

California Fire caah hlut a duhmi nih cun RedCross.Org le https://calfire.foundation/donations/ le bu dangdang ah hlut khawh a si. 

--------------------------------------------------------------------

Zochihmi ca hna

California Rocarnak le Meikang kong theih na duh ahcun, a tanglei website hna ah tling ngai in rel khawh a si.

1. https://www.drought.gov/drought/states/california

2. https://www.iii.org/fact-statistic/facts-statistics-wildfires

3. https://www.fire.ca.gov/incidents/2020/

4. https://www.washingtonpost.com/weather/2020/09/09/western-fires-live-updates/

5. https://www.opb.org/article/2020/09/09/live-updates-wildfires-oregon-evacuation-orders/

Mirang nih cun, tangka million ngeimi khi "millionaire" tiah an ti hna. Cu million 1,000 ngeimi cu "billionaire" tiah an ti than hna. Billionaire timi cu tangka 1,000,000,000 a ngeimi tinak a si. U.S dollar in tah ahcun dollar million 1,000 ngeimi tinak a si.  Laiholh in a biafang leh awk a that lo caah, Mirang biafang hi ka hman ve ko. 

Hlan ahcun millionaire zong hi an rak har tuk. Tu chan ahcun millionaire cu an tam tuk cang caah, billionaire tu hi chimrel deuh an si cang. Forbes makazine nih hin kum chiar tein, billionaire kong hi a tial tawn. 2018 hin, U.S dollar in billionaire 2,200 vawleicung pumpi ah an um ti a si. Ram kip ah hin, an mah ram tangka hawih cio in, billionaire hi tah ahcun Kawlram zong an um ve men ko lai. Asinain a tu i ka tialmi cu US dollar in billionaire hi chim duhmi a si. 

Vawleicung ah a pakhatnak bik billionaire timi hi John D. Rockefeller a si . A mah hi nihin ni tiang zongah vawleicung tuanbia ah, rum ah pahnihnak a si tiah an ti rih. 1916 ah cu sinak cu a hmumi a si. A rak rum taktak. Cu lio ahcun Kawlram hna cu Mirang uknak tangah a rak um lio a si. A mah hi meiti company Standard Oil a ngeitu a si. 

A min taktak cu John Davison Rockefeller ti a si. Richford, New York ah, July 8,1839 ah a chuak. Ormond Beach, Florida ah May 23, 1937 ah a thi. Kum 98 vawlei ah man ngei tein le midang caah sullam ngei tein le tuanbia chim tlak tein a nungmi mirum a si. 

John Rockefeller chuahnak inn, Richford, NY

A mah hi vawleicung mirum bik cazin ah a tu tiang aa tel ve mi a si. Wall Street timi New York sipuazi mirum milian lak zong ah a langsar bikmi a rak si. University nih cun minung tuanbia ah a thawng bikmi pa pakhat a si tiah an theihhngalhmi a si.

Chungkhar terual ngai an si. A chuahnak khua in, Owego, New York ah 1851 ah an rak i thial i, Owego Academy ah sianginn a rak kai. New York chaklei ah saupi an um hnu 1853 ah, Cleveland, Ohio ah an rak i thial i Cleveland Central High School ah a rak kai. Cucu Cleveland i a um hmasat bikmi high school a rak si. Cun Folsom's Commercial College ah kookkeepong ca zarh 10 a rak cawng.

 A pa hi khual a tlawngmi a si caah, inn ah a um setsai bal lo nain le a kenkip ah a thialpi hna nain, Rockefeller cu a ziaza a tha. A nunzia aa dawh. A biatak. Ca aa zuam. Biaknak lei ah aa pe. Bia tam a chim lo. A dai. Thil a sining tein tuah a duh. A biachim le holhrel le tuahsernak ah aa ralring. Thil pipa pakhat kong a chuah ahcun mi he bia-el (debate) tuah a huam. A duhmi hi ding tele tliang tein a chim khawh. Music hi a huam ngai i, music lei pawcawm ding tiang in a rak ruat ti a si. 

Kum 16 a si ah, book keeper bawmtu rian a rak tuan. Cun sipuazi riantuanmi tampi he an i kom i, kum 20 a si ahcun meiti chumhnak company rian an rak thawk. 1870 ah Rockefeller nih Standard Oil Company timi a rak dirh. 1897 tiang cu company cu a hruai i, share zong tam bik a ngeimi a rak si. 

Vawleicung ah meiti hman ning a karh ning a ran caah, meiti company a tuanmi ruang ah, a rumnak rang taktak in a karh i, meiti tam bik an rak zuar lio caan ah hin, U.S meiti dihlak i 90% hi a mah company nih an rak tlaih. Cu meiti cu electric a chuah hlan chung vialte, U.S ah mei ceunak caah an rak hmanmi a si. 

Cu pin ah Rockefeller nih hin, U.S ram tlanglawng cung zongah tampi a khuhnenh hna. A ruang cu a mah meiti kha ram pumpi ah tlanglawng nih a rak phurh caah a si. Cun patrol zong a mah company nih an van ser i, meiti chuahnak caah tangka dihmi a van tlawm deuh cang. Company dang kha tam tuk an tei hna. 

1911 ah a riantuannak kongkau ah, an company nih "antitrust laws" timi sipuazi tuahnak ah cozah upadi buarnak a um an ti caah, cozah nih tazacuainak zong a rak tong bal. Ida Tarbell timi nih ca a tialmi ruang ah taza an cuainak cu a si. 

Cucaah Supreme Court nih, Rockefeller company cu company fatete 34 an cheu dih. Cu company chungah ExxonMobil, Chevron Corporation te hna zong an rak i tel i, cu hna zong cu nihin ni tiang meiti company lian bikbik ah an um rih ko. 

A riantuanmi ruangah a rum tuk caah, vawleicung pumpi ah U.S dollar in a pakhatnak bik billionaire ah a rak i chuah lio ah hin, U.S ram pumpi nih a ngeihmi tangka dihlak i 2% hi Rockefeller nih a ngeihmi a si an ti. A rak rum bik lio caan hi, 1913 ah a si i, cu lio a ngeihmi tangka hi a tu lio tangka le thil man in tuak tikah US$418 billion a si an ti (2020 ah vawleicung rum bik timi hi Jeff Bizos timi Amazon.com dirhtu pa a si i, a ngeihmi hi $183. billion a si. A nupi he an i then caah a nupi a thenh bang i a tu ah $116.9 billion a tang). 

Rockefellar hi a cheu nih an tuaknak ahcun $340 billion he aa tlukmi rumnak a rak ngeimi a si an ti. Vawleicung tuanbia ah amah nak rum deuhmi cu Mansa Musa timi Mali Empire i Emperor a rak si 1228 in 1337 karlak a nungmi a rak si. Amah rumnak hi an tuak tik ah, tu chan tangka in $400 billion a si an ti. A tu lio i vawleicung a rum bik timi nak in, Mansa Musa hi a let li  a rum deuh. 

Rockefellar hi zei tluk in dah a rak rum ti ahcun, 1913 ahcun hin a zapite a ngeihmi pumpak tangka hi $900 million a si i, cu kum ah US GDP hi $39.1 billion a rak si i, Rockefeller nih a ngeihmi hi US GDP i 3% a si an ti.  A rum taktak ko. Rockefellar hi, mi za taktak a si caah a tuanbia hi a tam kho taktakmi pa a si. Rockefeller hi 1911 ah Supreme Court nih a company hi rak khuaiman dih hna hlah sehlaw, Mansa Musa nakin a rum deuh hrimhrim lai timi a fiang ko. 

A pension hnu ah kum 40 chung hi, a mah inn umnak Westchester County, New York ah a um. Cu chung ah minung hawi caah a miak hmuhlomi rian thatha (philanthropy) a rak tuan. Cu a tuahmi lak ahcun steel lei caah a herhmi Andrew Carnegie timi zong hi a rak bawmh hna. Minung caah thiltha tuahnak rian a tuanmi lak ah hin, foundations phun tampi a tuahpi hna i, a bik in medicine, education le science lei thanchonak rian tampi a rak tuan. Cu sii lei a tuanmi rian hna nih hin, "hookworm timi le yellow fever timi zawtnak kong zong hlathlainak ah hmaisattu a rak si. 

Rockefeller hi a ding fawn, a fim fawn, sipuazi a thiam tuk i, U.S Capitalism a chuahtertu hrampi minung ah an chiahmi pakhat a si. Capitalism timi "hram-ngeitu hna" riantuannak zong a dirkamhtu a si ve. Sipuazi kong ahcun Social Darwinism timi hi a pawmmi a si. Darwin nih a timi cu, "The survival of the fittest" timi a si.  

Rockefeller nih a chim tawnmi cu, "The growth of a large business is merely a survival of the fittest" a si. A sullam cu "Sipuazi company lianlian an thannak cu aa tlak bikmi paoh an nung lai" timi ruangah a si ko" timi hi a si. Hi bia hi a rak chim lengmang tawn. Rockefeller chimmi hi a dik taktak ko. U.S Company hi thawng tam tuk a um i, a tu i company lianlian timi hna hi, an mah le chan cio ah aa tlak bikmi an rak si caah an nunmi a si ko. Hi bantuk a lungput le ruahnak ruangah, Rockefeller hi a rum tuk nak le U.S ram pumpi le vawleicung pumpi ah billionaire hmasat bik a sinak zong a si. 

Rockefeller hi midang mirum bantuk a si lo. A nih hi mi rum phundang a si. A nunnak lamthluan zoh tik ah, duh a nung. Thangthat le upat hmaizah tlak a si. Mirum taktak a simi hi man a rak ngei tuk. A rum hi midang caah sullam a ngei. A sunglawi tukmi rumnak a si. A ruang cu midang caah thil tha tam tuk lehpek a tuahmi a si. Cu vialte a nunnak cu a zumhnak ruangh a si timi kha kan hmuh khawh. 

Rockefeller rumnak kong hi, Kawlram kan um lio ah ka rak rel bal. New York ah Rockefeller Center a inn sangpi a um timi hi ka rak theih tawn. Cucu 30 Rockefeller Plaza timi a si. Rockefeller Center inn sang ah hin dot 66 a um i pe 850 a sang. 1933 ah an rak lim. Hi ka inn ah hin, a dot kip ah an rak i thial i, an chungkhar tein an rak um. Inn hlangtu nih "an uar deuhnak ding caah" ti in an rak i thialmi a si. 

1997 USA ka phak ka ah, New Heaven ah Mission Seminar kan rak kai pah ah, Rockefeller Center building sangpi tang ahcun kan rak zoh ve. Kai kan i tim nain, an khar caah kan rak kai kho lo. A tang kan kal hmanh ah hin, lung aa hmuih tuk hringhran. Kawlram in a tuanbia kan rak theih tawnmi inn tang i van i chawh cu, mang bantuk a rak si. Hi inn zong hi zoh phu taktak a si. 

Rockefeller Center

Rockefeller hi a tuahmi rothil a tam kho taktak. A tuahmi tampi lak ah zoh chuntlak cem a sinak hi tlawmpal van langhter ka duh. Hihi Laimi mirum zong nih cawn le zohchunh a herh ve mi a si. 

(1) Fimcawknak Tha a pekmi a si

Fimcawnnak le minung thanchonak hi tha a pe taktakmi a si. Rockefeller nih University of Chicago le Rockefellar University zong a rak dirh hna. Cuhnuah, Central Philippines University a dir khawhnak ding caah tangka tampi a rak bomh hna. 

(2) Biaknak lei zong ah tha a pe ngaingaimi a si.

A mah hih Khrihfabu ah bochan tlak minung a si zungzal. Northern Baptist member pakhat a si i, biaknak he aa pehtlaimi sianginn phunphai hi tam taktak a rak bawmh tawn hna. A nun chung vialte, "zuu a ding lo i cakuak phunphai hi pakhat hmanh a tong lo." Cucu uar a um khunnak a si. A rum tuk fawh, a ding tuk fawn i, a nunnak hi upat hmaizah tlak taktak a rak si. 

(3) Chungkhar biapi ah a chiami a si

Rockefeller hi, uar a um khunnak cu, a nupi le fale cungh zumh awk tlak tein a nung zungzal. Chungkhar bi biapi tuk ah a chiami a si. Chungkhar a daw taktakmi a si i, chungkhar he fek tein a ummi a si. A nupi ruahnak zong hi tampi a lak. A nupi hi a rak fim tuk i, a vapa hi tampi ruahnak thatha a pek tawn ti a si. An nu min cu Laura Spelman Rockefeller a si i, a mah he fa (5) an ngei. 

(4) Toidormi mirum a si

Rockefeller hi uar a um khunnak cu, a rum tuk nain aa uah lo. Aa uangthlar lo. Mi sawsawh te bantuk in a ummi a si. Amah cu Erie Street Baptist Mission Church ah member a rak si. Cucaah hi church hi, "Rockefeller's church" tiah an rak ti tawn. Hi Krihfabu hi mission riantuannak tha a pe taktakmi a si i, Judson Mission Society zong a rak dirhtu an si. Kawlram mission tuannak ca zong ah hin, Rockefeller hlutmi tangka hi, tampi aa tel hrimhrim ko lai.  

Hi biakinn ah hin, Sunday School a rak chim tawn. Billionaire a si te dingmi mirum taktak nih, Sunday School chimh cu a ropui taktak a si. An Khrihfabu ah hin, "trustee" timi Khrihfa-upa rian zong a tuan. An cazi zong a tuan tawn. Cun a caancaan ahcun inn thiantu (janitor) rian a tuan. Billionaire a simi pa nih biakinn ah "thianh-hlimh rian a tuan" timi cu uar a um kho taktak. Khuaruahhar toidornak lungput ngeimi a si. Billionaire nih "zunput le hnawm hna biakinn i thianh ve" timi lungput cu, khuaruahhar a si ko. Uar le thangthat a um taktak. Jesuh Khrih hi, chungmuru taktak i a um hnu ahcun, "nautat le fahsak" timi a um kho ti lo timi hi, Rockefeller nunnak ah hmuh khawh a si. Pathian a zum taktakmi hna nih cun zei tluk mi lianngan zong nih hin, "Pathian Krihfabu caah thil fatete tuah duhnak thinlung hi an rak ngei ko" timi hi, John Rockefeller nunnak a lang ko. 

(5) A zumhnak hi sipuazi hrampi ah a hman

Pathian hi rumter khotu Pathian a si. Pe khotu le chut than khotu Pathian a si. Cucu Rockefeller aa fiang tuk. Cucaah Rockefeller cu Khrihfa biaknak hi biapi taktak ah a chiami a si. Biaknak i a zumhnak hi a nunnak a mawngtu thazaang bik a si tiah a ruah i, hi tluk in a rumnak le teinak a hmuhmi vialte zong hi, biaknak i a zumhnak ruangah a si tiah a ruah zungzal. A nunchung vialte hi, biaknak he naih tein a ummmi a si peng i, nun zia dawh tein a nunnak a hmangmi le a liammi a si. 

Erie Street Baptist Mission Church

Vawleicung mirum tampi cu, an i porhlaw. An i uangthlar. Mi cungah an cuang. Sifak santlailo, hmeinu hmeipa, ngaktah buangro le miharsa zawnruahnak an ngei lo. Khuaram caah le biaknak ah pekchanh zong a sianglomi an tam tuk. Tangka an ti ahcun mit a caw i, ziknawh ei le ningcanglo khuasa zong an tam tuk. Tangka hmuhnak a si phawt ahcun, zuu le ritnak sii zuar le Casino Gambling tuah zong pawi an ti lo. An mah tangka hmuhnak a si paoh ahcun midang le mi chungkhar rawk hi a pawi hrimhrim an ruat lo. 

Hi bantuk lio caan ah, John Rockefeller bantuk hi, chawva an kawl tik ah Pathian le zumhnak kha hrampi ah an chiah. Khrihfabu biaknak ah aa pumpe. Uar a um taktak. A mah bantuk in, a rum tung i Pathian zong a tihzami mirum hi cu upat hmaizah awk an tlak taktak. Vawleicung a rum bik minung si lio i, Krihfaupa tuan duhnak a ngeimi, Sunday school hna chimh duhnak a ngeimi, biakinn hna i hnawm le zunput thianh hna a huammi, Krihfa mirum nunzia hi, uar a um tuk. Upat hmaizah awk le thangthat awk a tlak taktak. 

Vawleicungah mirum le milian tam tuk an um nain, John Rockefeller le Bill Gates bantuk in, mi nuntha le nunsiang hi, an um rih lo. An mah pahnih nih, vawleicung mirum le milian viatle hi an lonh dih hna. Psalm nih, "Mitha cu an sung bal lai lo. Philh an si bal lai lo" (112:6) a ti bantuk in, John Rockefeller zong hi, vawlei tuanbia a hmunh chung philh a si bal ti lai lo. A rumnak le Krihfa nunzia dawh a ngeihmi tuanbia dawh hi, chim a si zungzal ko cang lai. 

Cleveland ummi John Rockefeller thlanlung

--------------------------------------------

Zohchihmi Ca 

1. 10 Richest People of All Time

https://www.cheatsheet.com/money-career/the-10-richest-people-of-all-time.html/

2. John D. Rockefeller at en.wikepedia.org 

3. Euclid Ave. Baptist Church

https://case.edu/ech/articles/e/euclid-ave-baptist-church

California hi, USA ah minung tam biknak, a rum bik le a nuam bik timi "Sui Ramkulh" (Golden State) timi a si. Nihin ni ah, Scientist nih an timi cu, California hi vawleicung khuacaan thlennak le lumnak fak khun in a tuarmi ramkulh pakhat a si tiah an ti. Hi ramkulh ah vanruah thathi in a sur  lonak le rocar aa thawk kum hi 2000 in a si cang. Aa peh peng i, March 2019 tiang a si. Caan saubik ruah sur bak lo in a rocar caan cu, 2000 in aa thawk i, December 27, 2011 tiang a si. Zarh 376 aa peh ti a si. 

Hi lio caan ah fak bik in a rocar lio cu, July 29, 2015 ah a si i, California ramkulh i 58.41% hi rocarnak a tuar ti a si. Cun California lawng a si hawi lo. Nitlaklei ramkulh paohpaoh hi, khuacaan a linh a zual chin lengmang ti a si i, Nitlakthlanglei state le bang ahcun "Mega drought" timi a um te lai tiah an ti. Scientist tu nih cun, Global warming timi vawlei pumpi lumnak hi, a biapi bik in meikanghnak a chuahpitu a si tiah an ti. An nih cun Pathian lei in an ruat lem lo. 

California Pangpar "Golden State" ti lo awk a tha lo

Kokek tein California hi, fingtlang a tam. Phawngphai a tam. Lairam zong a phawnnak hmun cu meikangh a fawi bantuk khin a si ve ko. Cun an ram a car nak hi, a kau tuk. Cu a carnak hmun ahcun minung 13,312,000 an um. Hi hi California Ramkulh minung dihlak i 36% an si. A car taktaknak hmun ah 5,708,000 an um. Hihi an ramkulh minung dihlak i 15% khan an si ve. California hi, khua an lian tuk i, minung an tam tuk caah, rocarnak an tuar tik ah, tii harnak zong an tuar ve. Tiva tii an reu. Tibual an reu. Cerh an kao i, tibual tam ngai an i rawk. Ramtang thingkung tam tuk an thi. 

Ruah a sur lo tik ah thingram a rocar tuk. Phawng an rocar a zual. Naite i fak taktak a kanghmi Sierra Nevada tupi a kangmi a fah khunnak cu thing million 150 tluk a thimi a um caah a alh a that tuk caah a si an ti. A rocar tuk tik ah, minung duah lawng siloin, tek tlaknak ruangah kum chiar in mei a kang. Khatlei ah ruah a tlawm tuk caah rocar a zual lio ah, khatlei ah nilinhnak ruangah mei kangh a zual taktak. Kum chiar tein mei hi voi thawng in a kang.  

Ruah sur lo tikah ram an rocar i mei a kangh a fawiter

2019 chungah California ah ramtang mei voi 4,927 a kang i, acre 118,000 a kang. 2020 a dih deng rih lo nain, tu kum chung lawng ah hin, California Ramkulh ah ramtang mei voi 7,606 a kang cang i, thingram acre 3.3 million kuakap a kang cang ti a si. Inn 4,200 a hrawh cang i, minung 24 an thi cang. A tu lio bak ah hin, hmun 28 ah mei a kang ti a si. Hi tluk in meikangh a zualnak hi, "Global warming" ruang le khuacaan aa thlengmi ruangah a si tiah scientist nih an ti. Tuan deuh ahcun hmun 85 mei a kang ti a si. A tu hi fire fighers 16,500 nih mei an hmih lio a si tiah tu chun ah an chim. 

A tu lio ah fak bik a kangmi hi Creek Fire an ti i, a pathumnak a ngan bik meikang a si. Acre 152,000 a kang cang. A tu lio ah 0% an hmih khawh tiah Nithumni ah an ti. Hihi Sierra Nevada timi tupi ah a kangmi a si. Hi meikang nih hin tlangcung ah a riakmi pawl, minung tam ngai a erh hna i, nizan ah 120 helicopter in an lak hna. La hna hlah sehlaw cu an nung hrimhrim lai lo ti a si. 

California ah mei hi fak bik a kangmi hmun (3) ah a um i, pahnih cu San Francisco Bay Area ah an kang cuahmah rih lo. SCU Lightning Complex (Santa Clara Unit) a kangmi nih acre 400,000 a kang cang i, 98% cu Nihnihni ah khan an hmih khawh cang tiah nizan Zarhpini ah an chim. 

A racar caah hi tin SCU area cu mei a kang

Tam deuh cu a kang viar cang. LNU Lighning Complex (Lake Napa Unit) mei kangmi nih acre 375,000 a kangh i Nihnihni ah khan 91% cu an hmih khawh cang. Kangh ding hnga cu an kang viar cang ti tluk a si. Mei fatete a kangmi he cun, acre tam tuk a kang cang. Thingkung sangsang zong a zio dih hna i, dumhau tam tuk a kangh.

LNU Meikang

Nihin ni ah hin, USA nitlaklei hi a linh ngai caah, meikang a zualnak zong a si tiah scientist nih cun an ti. A tu lio ah hin, California lawng silo in, USA nitlaklei ah hin-State 10-ah mei a kang. A tu lio hi USA nitlaklei ramkulh pawl hi, a linhnak a kai tuk caah mei a kanghmi a si tiah an ti. Tam bik a kanghnak cu California, Oregon, Washington, Arizona, Nevada, Montana, Idaho, Utah ah tam bik an kang. Kan hnu ah Texas nitlaklei zong ah tam ngai a kang ve. A kih tuknak Alaska State zong a kang ve than. Cu hna cu teh an sual ruang ah maw asi hnga timi zong ruah a herh. 

Zeihmanh va si sehlaw, California mei kang hi, 2019 nakin 2020 ah hin mei 2,650 tam deuh a kang cang tiah Cal Fire nih an ti. Cucu a let 2,000% in a karh tiah an ti. Minung 8 an thi cang i, inn 3,300 a kang cang. A tu zong mei cu an hmih khawh naisai rih lo caah, hi pin lei zeizat remruam dek a kang rih te lai. California meikangh tam ruah ahcun, an state hi chuahtak a phu bak ti tluk a si.

US meikangmi hi a ruang tampi a um. 90% cu minung ruangah a si an ti. 10% cu tlek-tlak ruang le zeidang kokek thil ruangah ah a si an ti. US hi a pawinak bik cu, ramtang ah riah le mei kau an hmang. Cun a cheu cu lelpan ah mei duah an hmang. A cheu cu midang harnak tong hna seh ti in duah hramhram zong an hmang. A cheu cu motor a kangh ruang le electric mei a puah ruang ah tibantuk in a kangmi an si. Cun cakuak hi an zu tuk i, a cheu cu cakuak mei ralring lo in an hlonhmi in mei aa thawkmi zong aum ti a si. 

Creek Fire nih inn a thawng in a kangh

Mei a kangh tik ah runven a har khunnak le innlo kangmi a tam khunnak cu, khua hi a pikpak in tam tuk an tlak. Innlo zong fingtlang kar tete ah an va tenh i an va sak. Mei a kangh tik ah a kau tuk cang i, ven khawh ding a si ti lo. USA a si caah a thawng tuk i, an i veng kho deuh le a si. Kan mah Kawlram bantuk hna si ahcun kan innlo a kang dih ko lai. 

Nihin ni ah, vawlei khuacaan a hman ti lo. Nikhua a hrem chin lengmang. Ruah a tlawm chin lengmang. Cu bantuk khuacaan thlennak cu California zong fak ngaingai in a tuar. Tiva ti le cerh an reu. Cun vanruah a tlawm tikah thingram an rocar tuk i, meikangh a fawi chin lengmang. Cucaah khuacaan kong theihngalmi scientist nih an timi cu, California hi meikang a tam chin lengmang lai ti a si. A tu hmanh ah, hi tluk a si ahcun hmailei ah zeitin dek an si te lai? Minung zapi zaran cu khuasak khawhnak ding a si te lai lo. 

Hi bantuk in khuaram a car chin lengmang i meikang a tam chin lengmang ahcun California minung hi ramkulh dang ah tampi an i thial lai i, an ram sipuazi hi a tla ngai te kho men. Nihin ni ahcun California cu an sipuazi a cak ngaingai rih i, 2019 ah 3.2 trillions a phan. Asinain hi bantuk in meikanghnak in rawhralnak an ton peng ahcun nikhatkhat ah Texas nih a tei te khawh men. Nihin ni zong ah, California hi minung tam ngai nih an chuahtak cang ti a si. Cucaah hmailei ah minung zong an zor kho te men. Minung an zor ahcun politics lei zong ah an tumchuk te kho men. Zeicatiah a tu lio ah California nih hin Electoral vote 55 an ngeih i, USA state vialte lakaah a tam bik an si. 

California nih hmailei zong ah sipuazi, rumnak, minung tam le politics ah hruaitu si an duh ahcun, an ram i kokek rawhralnak hi zeitindah kan kham lai i, zeitindah kan zorter lai timi hi biatak tein lam an kawl a herh. Cu lo ahcun ramkulh chung minung hna ka dang ramkulh ah, tam tuk an i thialkam ahcun an ram tax tampi a zor lai i, GDP zong tampi a zor kho. California cu inn man le nun man a san tuk tik ah, nunnak a fawi fawn lo. Cucaah hi bantuk in harnak tam tuk an ton peng ahcun, hmailei ah sunghnak tam chinchin an tong kho. Khatlei ah lihnin a si. Cucaah hi bantuk kokek rawhnak hna hi, California rawhnak ding caah tih a nung taktakmi thilri an si hna. 

Hi bantuk in, kum fatin meikang le lihnin tibantuk a um peng ko ahcun ramkulh dang nih tei khawh a si. Nihin ni ahcun tei khawh ding cu a si rih lo. Zei state nih dah a tei khawh te lai tiahcun Texas nih a tei te khawh men. A ruang cu Taxes a tlawm caah, Texas ah hin company lianlian an i thial. Abik in California lei sehzung lianlian an i thial ti a si. Sehzung aa thial tikah minung an i thial ve ko. Minung an i thial tik ahcun innlo an hman ning a zor. Inn man an ngei ti lo. Cun khua an i rawk i, USA ah khua a tumchukmi a tam taktak a um. Nihin ni ahcun Texas nih hin California cu minung tam in siseh, rumnak GDP san in siseh a phan deng rih lo nain, California hi kokek rawhnak a ton tuk caah hmailei ahcun pakhatnak sinak dirhmun in, a tum te kho mi a si. A caan tu kan thei rih lo i a si. 

Kokek ral timi cu vawlei ah a chuakmi "tii, thli, mei, lihnin.." tibantuk kokek thil nih a chuahpi ral tihnung hi an si. Minung hi zeitluk in fim zong ah, hi kokek ral doh hi a har taktak. Tei awk zong a har taktak. Minung le minung dohnak ahcun vanlawng, miakpi, tilawng, tank le atom bomb tiang an siam ko nain, kokek ral hi cu tei a rak har tuk. Minung le minung hi cu, i do khawh a si nain, kokek ral hi cu minung nih tei khawh a si theng tawn lo.

Mit nih a hmuh khawhlomi, thlichia te hna hi ven awk a har taktak. Mit nih a hmuh khawhmi tilian le mei te hna hmanh hi, tei khawh a rak si lo. USA ah kan umnak a sau cang. An fim tuk ko nain, hi kokek ral tuknak ahcun U.S zong an sung ve ko. Cu thil nih a langhtermi cu "Pathian hi kokek thilri zeizongte sertu a si i, zeizongte uktu zong a si." Cu kokek thil ahcun Pathian thawnnak le sunparnak hi a lang. Zeicatiah kokek thil hna an thin a hun ahcun, minung hi zeihmanh kan rak si ti lo. 

Nihin ni ah Covid-19 hi kan i nek bantuk a lo nain, kan tei taktak rih lo. Nizan ah cazin an chuahmi ahcun Nikhatni ah Covid-19 zawmi 34,000 an si i nizan Nihnihni ahcun 52,000 an phan ti a si. Thla khat chungah mizaw an tam bik a si. A fakmi le faklomi he an si hna. Cu tluk in Coronavirus zong hi tei khawh taktak a si rih lo. 

Nihin ni ah U.S Nitlaklei ah ramkulh 10 tluk ahcun ni a lin tuk i, fak taktak in mei a kang. Tu zing tiang ah minung 34 an thi tiah National Interagency Fire Center nih an ti. Mei kangmi vialte hi 4.7 million acre a si an ti. Cu California, Washington le Oregon cu a hlei in thli a hnawmh tuk caah state leng minung rak ra hlah u ti a si caah, kan mah zong Oregon tlawn kan i tim nain, kan vanlawng tian kan cancel. 

Nitlaklei i meikangmi ruangah, California ahcun 3.3 million acre tluk thingram a kang cang i, Oregon ah 1 million acre tluk a kang i minung 500,000 an zamter hna. Washington State ahcun 626,000 acres a kang ti a si. Thli a chiak tuk caah "thaw dawp khawh a si lo" tiah an ti. Meikhu a chah tuk caah, nika ceu hmanh a lang kho setsailo ti a si. A zapite kangmi hi 4.7 million asi i, a kau kho taktak. Hihi Climate change timi khuacaan thlen ruangah a si i, hi pin ah a zual lai. Hi bantuk thil nih hin, ramchung ah minung thialkamnak le pemvahnak hi tampi a chuahter lai ti a si.

Hurricane Sally a hrannak ding le tilian chuahnak ding hmun

Cu tluk in Nitlaklei state 10 tluk ah nilin khua-al le meikang kong an buai lio ah, US nichuahlei ahcun Hurricane Sally timi a van hrang cuahmah i, thaizing Nithumni ah Louisiana le Alabama hrawng cu fak ngai in a hranh lai ti a si. Hurricane Sally hi suimilam pakhat ah meng 80 in, thaizing zingka asiloah chunhnu deuhvak te ah tlang a phan lai. 

Hi ruangah ah hin, a cheu hmun ahcun ruah hi a tuk taktak lai i, lehmah 10-20 a sur lai i, a cheu hmun ahcun lehmah 30 a sur lai ti a si. Thlichia a hrangmi nih rili tilet hi 3-5 karlak a kaiter lai caah, rili kam khua a niam deuhnak cu tii nih tam ngai a khuh lai ti a si. Ruah hi Mississippi thlanglei le Georgia tiang phan lai ti a si. A tu zong ah tii nih khua cheukhat cu a khuh cang hna. Hurricane Sally hi tii tam tuk a van i ken caah, tilian kong ah ralrin an pek hna. 

Minung tam ngai an zaam cang. A zam kho lomi tampi an um caah, harnak an tong sual lai maw timi an thin an i domh. New Orleans area zong a pal sual lai timi hi an phan. Kan hnu zarh zarh hnih thum chungah Hurricane Marco le Hurricane Laura nih fak taktak in Texas le Louisiana a hranh hawi cang. 

USA cu a ram a kauh tuk ve caah khatleiah nilinh tuknak le meikang zong a rak um i, khatlei ah Hurricane zong tampi a um than hawi. Vawleicung khuacaan thlennak hi, ram kip nih kan ton cuahmah i, USA zong hi a tu lio ah hin fak pi in a tuar ve. Nitlaklei ah meikang ral a doh lio ah nichuahlei ah Hurricane thlichia ral a doh than. 

Hi bantuk kokek ral tuk ding hi, vawleicung khuacaan kan remh khawh lo ahcun kum khat hnu kum khat in a um chin lengmang lai tiah scientist nih an ti. 

Naite Louisiana ka tlawn lio ah, Mississippi Tivapi rili a va chuahnak ah kan kal i, khua a niam tuk ning hi rili tii he aa can hrulh khi a si. A cheu hmun cu rili tilet thomi nih a van cinter i, thetse tun kha an thap hna i rili tii kha an kham. Hi bantuk Hurricane um caan ah zeitluk in dah tih a nun hnga timi ka ruat twn. An khua hrawng ka va tlawn lio ah ka ruahmi cu, "Hi tluk in hurricane le tilian a tamnak ah zei ca dah khua an sak huam hnga? Zeicadah an i thial hnga lo?" timi ka ruat. Mah le chuahkehnak khuaram cu tlaihchan cio a si le si. Nunnak ah risk a tam ko. 

Tu zing 5:45 Am ah Hurricane Sally cu Gulf Shores, Alabama ah tlangah a rak tla. Hurricane Category-2 ah an chiah. Hi nih hin tilian tampi a chuahter lai ti a si. Tuan deuh i thli a hrangmi Hurricane Laura ruangah Louisiana ummi minung 12,000 le Texas ummi 5,300 hi inn an hlam kho rih lo. Cu lio ah a tu Sally aa chap than hawi. Hurricane a fummi hi, tilian tam deuh a chuahter khotu a si tawn caah Sally zong nih hin innlo tam ngaite a hrawh te lai tiah an ruahdamh chung. 

Hi bantuk in USA hi kokek ral a phunphun te a tong i, kan umnak ram a si caah thla kan campiak lawng a za lo. Tangka le chawva zong in kan ti khawh tawk tein, harsami hna bomhnak hi kan tuah cio ding a si. Lam a phunphun tein bomh khawh an si. RedCross.Org in Fire le Hurricane Relief timi in bomh khawh an si peng. Careltu zong nih rak bawm ve hna law a tha tuk ding a si ko hnga.

-----------------------------------------------

Zohchihmi ca

Hurricane Sally kong theih deuhnak nan duh ahcun a tanglei website ah rel le thli hran lio zoh khawh a si. 

https://www.accuweather.com/en/hurricane/live-news/live-sally-gains-strength-as-it-nears-landfall/812608

 Vawlei ah hin, zei bantuk minung paoh thih phung a si. Asinain ngaknu le tlangval lio thih cu a fak khun. Nulepa le chungkhar ca lawng siloin, mi tampi caah ngaihchia khun a si. Cu lawng siloin min than siling le lar siling ah thih hi, a pawi khun. Cu zong ahcun, kokek zawtnak in thih cu a zia ngai nain, "Mahthahnak" (suicide) i thih cu a pawi khun ko.

Pathian nih hin, minung hi kum 70-80 tiang nung kho ding in a kan ser. A cheu kum 100 nung kho ding in. Zawtnak le fahnak ruangah thih cu a um ve nain, thih caan zaat hlan ah mahthahnak ruangah maw? Accident in maw?" tibantuk thihnak kan ton mi hna hi, a rak pawi kho tuk. 

Tu chan ah ralrin ngai a haumi cu, tu chan ah hin minung nih rumnak, lianhngannak, larnak, minthannak a phunphun kan duh chin lengmang. Technology a sang chin lengmang. Zuamnak a san chin lengmang tikah, "Pressure" timi hneknak hi  rak sang tuk. Cucu minung nih celh a si tawn lo i, nunnak nih lungretheihnak pek tuk ruang ah, lungretheihnak (stress) in lungthin damlonak (depression) in mahthahnak (suicide) tiang fawi tein a phanmi chan kan phan. USA kan phak hnu ah Laimi hmanh mahthahnak a tuahmi kan tlawm ti lo. 

Ramthangcho kan timi Japan, S. Korea, Taiwan, USA le Europe cam cheukhat hna hi, an thangcho tuk nain, minung lungthin damnak cu thancho nak nih a chuah kho hlei lo i, mahthahnak tampi a um ko. Naite ah mino tete minthang pathum thihnak thawngpang ka rel tik ah, nunnak hi zei rek lo te pei a si hi, timi ka thinlung ah a chuak. Pastor le mipi zong nih "stress le depression" te hna hi, biapi tuk ah kan ruah a hau cang timi zong hi ka ruat i, hi ca ka tialnak a si. 

September 14 ah, South Korean actress minthang Oh In-Hye (k.36) cu a lungtur tuk ruang ah, Incheon khua amah inn ah 5:00 Am ah lungfim lo in palik nih an va lak. Cun sizung ah an tlikpi i a thi. Palik nih an timi cu, "Atu tiang thil sining ahcun mahthahnak a tuah caah a si tiah kan ruah" an ti. A ruang cu an thei kho rih lo. 

Korea hi an thinlung a rak nenno ngai. Nai cikua ah an ram minthangmi hi aa thatmi an tam ngai. Nikum zong ah K-pop hlasak thiam minthang Sulli le Good Hara zong an i that i an thi. 

September 15 ah, Japan ram ah actress minthang Sei Ashina (k.36) zong a inn ah lungfim lo in a um i an va lak i, a nunnak a liam ve. A nih hi amah le mah aa awk tiah an ruah i, a thihnak kong an hlat lio a si caah fiang tein an chim rih lo. Mi za taktak  si i, mi nuntha a si timi a si. 

Japan ram hi, mahthahnak tuah an i fawih tuk caah, an lung a rawk men ah an mah le mah an i thahning a rang taktak. Cucaah tlang pakhat hna cu, "Mahthannak a tuahmi hna donghnak tlang" tiah min an sak phah. 

Nihin September 16 ah, Taiwan ram ah Actor le Singer a simi Alien Huang (k.36) zong a umnak apartment ah lungfim lo in an va lak i, a nunnak a liam ve. Tikholhnak khan in a rak chuak i a thi tiah an ruah. Tikholhnak tii aa thlahmi zong aa phit rih lo ti a si.

Khuaruahhar ngaingai a si. Kum (36), Mithang (3), Ni (3) Chungah, Ram (3) Ah An Thi"timi cu khuaruahhar ngai thawngpang chia a si.  

Minung hi a ho paoh hi, zei tik caan paoh le zei tik hmunhma paoh ah thih khawh cu a si ko nain, hi bantuk in, "Kum 36, Minthang (3), Ni (3) Chungah Ram (3) Ah Thih Hi" thil khuaruahhar ngai a si. 

Khatlei ahcun hi bantuk mino, miza, minthang le a larmi hna nih an nunnak a liam tik ah, "Minung hi zei bantuk minung zong thi kho kan si" timi a langhter. Cun zei bantuk minung paoh hi, ngaihchiat, lungretheih le harnak kan ngei cio i, cucu kan ca cio ah an khing a rak rit tuk cio hna timi zong a langhter. 

Hi a thimi hna nih minung kong fiang tein a kan chimh fawn. Minung asi mi paoh hi, lungretheihnak kan ngei viar. Buddhist zong, Hindu zong, Muslim zong, Judah biaknak zong, Khrihfa zong mah le si tawk in harnak kan tong dih. Lungretheihnak kan ngei dih cio. A zual deuh le din deuh lawng kan si. Mirum le milian zong lungretheihnak an ngei thiamthiam. Uktu le bawi zong an ngei thiamthiam. Hruaitu le mifim zong an ngei thiamthiam. Harnak le lungretheihnak tong lo mi kan um bak hna lo. Pastor le Evangelist zong lungretheihnak kan ngei thiamthiam ko.

Vawleicung ah hin, min than tuk zong hi a herh lem lo. Rum tuk cu a tha nain a herhmi a si lo. Fim tuk zong a tha nain a herhmi a si lo. Thawn tuk zong a tha nain a herhmi a si lo. Thilri tam tuk lehpek le tangka tam tuk lehpek va ngeih zong a tha nain a herhmi an si lo. Cucu theithiam a herh. Catang sang tuk phak zong hi a thami a si. Asinain a herhmi a si lo. A herhmi cu "nun le dam" hi a si.

Zeicatiah zei thil hmanh hi, caan tawite ca lawng an si. Hi vawlei hi kan khualtlawnnak a si. Caan sau kan umnak vawlei a si lo. Zungzal kan umnak inn le khua a si lo. Cucaah a biapimi cu nunnak le damnak hi a si. Hi vawleicung ah tangka hman cawk lo le innlo thatha le motor thatha ngeih zong ah, zungzal ca an si lo. Caantawi ca lawng an si. 

A taktak ahcun hi vawleicung i larnak te hna hi, lungretheihnak chin hna an si kho. Innlo thatha, motor thatha ngeih le tangka tam tuk ngeih hna hi, hnangamnak an si theng lo. Lunglawmhnak an si theng lo. Duhdim nunnak an si theng lo. Kan ngeihchiah le chawva hna hi, lungretheihtertu le ngaihchiattertu thilri tu an si kho. Lungrawhtertu tu an si kho. 

Lar tuk le minthan tuk te hna zong lunglawmhnak an si theng lo. Rawhnak le lungrawknak chuahpitu hna an si ko. Dawhnak te hna hi, an tha tuk nain ngaihchiatnak a chuahpitu an si kho ko. Ngenpi cu aa dawh tukmi a ki ruangah a thi ti a si tawn ko. Cucaah vawleicung nun lio ah hin, mahthah duhnak ngeih taing in, lungretheihnak chuahpi khotu thilri hi a rak tam tuk. 

Atu lio ah USA cu Nitlaklei state 10 mei fak tuk in a kang i, minung lungthin a rawk taktak ko. Nichuahlei ah Hurricance Laura, Marco le Sally nih zarh hnihthum chung ah innlo tam tuk a hrawh i, lungrawhnak lawngte an si ko. Kan i lawmhnak ding timi innlo thatha kha rawh caan an phak tik ahcun, kan ngaih a kan chiattertu thil hna an si. 

Cucaah vawleicung ah hin zei bantuk thil paoh hi, ngaihchiattertu, lungretheihtertu, lungthin a khekkhuaitertu, lungthin a zawttertu le lungsivang in umtertu thil an si kho viar. Cucaah hi vawleicungah hi "zeidang vailte nakin" nunnak le damnak hi biapi ah chiah a herh. Kan duh tukmi kan nupi le hi vale tahnak an si kho i, duh tukmi le bochan tukmi vale hna hi mitthli luantertu an si  kho. Cucaah nupi le vale nak zong in, mah pumpak nunnak hi, biapi deuh ah chiah a herh. 

Cucaah a biapimi cu zei bantuk kan ton hmanh ah, cohlan zia thiam a herh. Pawm zia thiam a herh. Tuar zia thiam a herh. Khing zaang tein le zaangdam tein tuar zia thiam ahcun, zei thil paoh hi in khawh a si. Culoahcun khingrit taktak in um le a donghnak ah "mahthannak" tiang in tuah khawh a si ko. Cucaah Phungchimtu nih hi tin kan cawnpiak:

"Zeihmanh nan lungre i theihter hlah u, zeihmanh fahnak i pekter hlah u. Saupi na no ti lai lo" (Phungchimtu 11:10)

Vawlei ah hin saupi kan no lai lo. Zeihmanh hi lungre theihter ding a si lo. Zeihmanh nih fahnak i pekter ding asi lo. Zeicatiah kan nunnak hi pangpar bantuk a si i, saupi a no ding kan si lo. Caan tawite chungah a uai ding kan si ko hna. Cu amah uai tein a uai dingmi kha kan mah nih uaiter chawm ding a si lo. 

Jesuh zong nih hin lungretheihnak kong a kan cawnpiak. "Do not be worry" timi hi voi tam ngai a kan chimh. Tirawl nakin nunnak hi biapi deuh ah chiah a kan fial. Hnipuan hrukaih nakin nunnak kha biapi ah chiah a kan fial. Mit hmuh khawhmi hi vawleicung thilri le rumnak le sunparnak nakin mit hmuhlo mi "Pathian pennak le dinnak" tu khi kawlter hmasat a kan duh. Cu Pathian pennnak a kawl hmasatmi caahcun vawlei ah hin, ngeih duhmi dang a um ti lo. Ngeih lo zong ah cohlan zia le tuar zia thiam a si. Ngeih chinchin ahcun thiam chinchin a si caah, Pathian peknak tu hi kawl hmasat hi Jesuh nih a kan duh piakmi a si. 

Thihnak kong cu a phi theih khawh a si lo bu ah, hi a thimi minung pathum hna zong nih hin, hi vawleicung chawva, suingun le laranak hi, biapi ah chia lo in, an nunnak tu hi biapi deuh ah rak chia hna sehlaw, hi tluk chan tawi lawng hi an nung hnga lo. Kum tam deuh le kum tling deuh tiang zong an va nung men ko lai. 

Vawlei ah zeitluk hmanh in harnak le ngaihchiatnak tong u sih law, zeidang vialte nakin nunnak tu hi biapi ah chiah hi a tha bik a si. Nunnak a dih ahcun innlo, motor, tangka, catang, larnak, rumnak phunphun, minthannak le zeidang vialte kha man an ngei ti lo. Sullam an ngei ti lo. Pakpalawng lawngte an si dih. Cucaah zei dang vialte nain, nunnak hi a sunlawi cem caah, nunnak hi aa thimi si hram ko hna u sih timi kha careltu sawm kan duh hna. 

Cun USA ah Laimi zong mahthahnak a tuahmi le caan tlinlo ah a thimi kan tam tuk cang. Nulepa le hruaitu hna zong nih, kan mah le bu cio ah "stress le depression" kong zong hi, ministry pakhat bantuk in kan ruah a herh ko cang!

 Kawlram Covid-19 zawtnak hi, cu hlan ahcun an hren khawh ngai nain nai cikua in a zual ngai ti asi. Cu hlan ahcun Kawlram, Laos, Vietnam, Thailand, Cambodia, S. Korea hna hi, Covid-19 zawtnak a hreng kho bikmi ram ah an i tel. Tulukk zong hi a hramthawk ahcun an i chuahsual nain a hnu ahcun biatak tein an van hren i, a karh kho ti lo. Hmurhuh huh lo zong in an umter ko cang hna. A van karh than ahcun an hren than. 

Covid-19 kong ahcun Europe ram-UK, Spain, Italy, Germany-hna hi an i chuah sual bak ve. S. America ah Brazil hi aa chuahsual bak ve mi an si. USA hi fak bik in aa chuahsualmi an si. Mizaw zong an tam bik i, mithi zong an tam bik. Milu in tuak ahcun Tuluk hi a tam bik an si nain, mizaw number le a thimi in tuak ahcun an tlawm tngai.

Covid-19 a chuah hmasatnak, Tuluk cu an tei khawh ngaingai. Mizaw 85,255 an um i, a dam cangmi 80,456 an si tiah Worldometer ah an tial. A thimi 4,634 lawng an si. 

Nihin ni ah Kawlram hi zawtnak a van karh ngai i, minung 3,895 an zaw cang ti, 908 an dam. Mizaw thar 259 an um ti a si. Minung 57 an thi cang. Naite ah tleirawl pakhat le kum 90 minung pakhat an thi i, cucu a hnu bik thimi an si tiah an ti. Tleirawl timi hi nu le pa an chim lo. 

Kawlram zong hi, NLD cozah nih a kan hruai ning hi, Covid-19 kong ahcun thangthat awk tlak ngaingai an si. Daw Aung San Suu Kyi zong hi, Covid-19 an hren ning zoh tik ah hin, sipuazi cu a rawk ngai ve ko nain, ram sifak a simi Kawlram caahcun a tuahmi hi a hmanmi a si tiah ka ruat. 

Kawlram ah hin March 23 ah mizaw an hmuh hmasat bik a si i, September 3 tiang ah hin, minung 6 lawng an thi. August 16 in Rakhine ramkulh chungah ramchung lila in zawtnak chonhnak a chuah tik ah, khulrang ngai in Kawlram ah zawtnak a karh. Nai cikua cun mizaw hi a let thum in an karh i, nikhat ah mizaw 300 tluk lengmang a karh ti a si. Thla khat chungah mizaw zong 51 bak an um manh ti a si. A thimi tam bik hi, kum 50-80 kar deuh an si hna ti a si. 

Nai Nilini ah minung 10 an thi ti a si i, 17 cu Yangon ah a si. Yangon hi Covid-19 a tuar bikmi an si i, minung 2,533 an zaw ti a si. Cun Rakhine State an si i minung 888 an zaw ti a si. Yangon peng 44 a um i, peng 28 hi an zualnak bik a si. 

Mizaw an tam caah Yangon sizung hi mizaw an khat dengmang cang ti a si. Cucaah Thingangyun Peng, Thuwana certual ah mizaw zohnak ihkhun 500 tlum deuh an sak chung tiah Yangon taing cozah nih an ti. 

Cu hlan ahcun Kawlram zong hi an i ralrin tuk caah, Covid-19 mizaw zong hi an karh tuk lo. Mithi zong hi an tlawm ngaingai ko. Kan ram a si a fak. Sizung a tlawm. Doctors le nureses an tlawm. Khuate lei le bang cu, sizung zong um lo, sekhan zong um lo, doctor le nurse cu chim awk an um ti lo. Cu ti ummi khuate hi a tam kho taktak. Tintan zarh khat hnih a kaimi minung hna hi, doctor le nurses bantuk in Lairam le bang ahcun hman an si. Chimpit vansan bia khi a si ko. Si-ai har a si rih. Tangka hman awk ngeih lo le harsat a si rih.

Cu bantuk ah i vennak tha bik cu, "ralrinnak" hi a si ko. Kan ram ah Covid-19 zawtnak an hren khawh ngai nak le mithi zong an tlawm ngai nak hi NLD cozah ruangah policy le riantuannak ruangah a si ko. Mizaw an um an ti bak in, sianginn an khar; sang an khar; khua an khar; khuate tiang in an khar hna. An luan tuk sual maw timi ruah awk um nain, kha ti an ti lo ahcun i thlah phawih ahcun sizung tlum lo in mizaw um khawh a si. Cun ruak vui cawk lo in thih khawh kan si. Minung kan tam; sizung le sekhan innlo le riantuantu sining nih a kan chai bak lai lo. 

Cucaah Tuluk bantuk in hren rumro hi rian a si ko. Hi bantuk in zawtnak a tlawmmi le mithi an tlawmmi hi NLD cozah le Daw Aung San Suu Kyi hruainak hi, thangthat tlak an si ko. Thil sining le kan ram sining hawih in, policy tha an ngei ko tiah ka ruat. Cu bantuk asi caah, minung million 52 chungah minung 3,895 zawt cu an tlawm taktak. Zatuak ah 0.0075% lawng an zaw i, 0.000109% lawng an si. A tlawm kho taktak. 

Ram sifak bik kan si ko nain, Covid-19 zawtnak kong roro ahcun Kawlram cozah nih an i tawlrel ning hi, US cozah nih an tluk hrimhrim hna lo tiawk a si. Tha te le thuk pi in zoh ahcun, USA hman ah Pre. Donald Trump cozah hi, Covid-19 kong ahcun an rak i timhtuah ning a tlamtling lo ngai. An i chuahsual bak ko. A ruang cu US cozah hi an hna a rak ngam. An i tim lo. An daithlang sual.

Cupinah President le CDC pawl zong rian an tuan ti kho lo. WHO he zong rian an tuanti kho lo. CDC le President hi an bia aa kalh. Aa hnihthum peng. Cu thil nih a langhtermi cu, Pre. Trump cozah nih Covid-19 kong ah a fiangmi policy a ngei lo timi a fiang ko. USA ahcun Kawlram nain, a let ruk renglo minung an si ve nain, an zawt ning le thihning tuak ahcun sang kho taktak. Minung za ah 1.94 an zaw i, 0.06% an thi. 

Kawlram le USA kan epchun tik ah, Kawlram nakin USA ah minung a let 6.34 in an tam. Asinain Covid-19 zawtnak ahcun USA hi a let 258 in mizaw an tam deuh, a let 550 in mithi tam deuh. Kawlram hi, Covid-19 zawtnak a rak tambiknak Tuluk le a tu lio Covid-19 mizaw tam ah pahnihnak a simi India nih a kan karceh ko nain, nihin ni dirhmun ah USA he epchun ahcun Kawlram mizaw hi an tlawm taktak. Hmailei kong cu kan chim kho lo. 

Hi tluk in U.S mizaw an tam le mithi an tamnak le Kawlram te hna ah, mizaw le mithi an tlawmnak epchun tik ah, kan theih khawhlomi a ruang tampi cu a um ko lai. Kan hngal kho lem lai lo nain, USA cozah le Kawlram NLD cozah "zawtnak an hmuhning le an i ralrin ning cu aa dang hrimhrim lai" timi cu a fiang ko. Kawlram cu sifak bik ram pakhat kan si. US cu ram rum bik le ngandamnak kong ahcun vawleicung ah a thiam bik le tha bik an si ko.

Hi bantuk in a niam bik le a sang bik ram kan epchun tik hna ah, Kawlram cozah le U.S cozah nih, Covid-19 an kham (control) ning aa dan caah hi tluk in mizaw le mithi an i dannak hi a ruang pakhat a si ko lai timi hi, a fiang ngaimi a si. Cucaah Covid-19 kong ahcun Kawlram NLD cozah nih Covid-19 an kham ning ah hin, U.S President Trump cozah nakin an rak i ralding deuh i an fel deuh ko timi hi ruah khawh a si. 

Ram a rum ning le sifah ning; minung tlawmtam, ram a hmet lianh, khuacaan le sining tam tuk aa dan bantuk in, hruatu zong an i dang. US cu pa nih a hruai. Kawlram cu nu nih a kan hruai. Hi hruaitu pahnih nih Covid-19 kong ah an hmuh ning, an ruah ning, an i timhlamh ning, zawtnak an kham ning le an i ralrin ning aa dang dang. An politial philosophy hi aa dang bak ko. 

US cu kan President nih "hmurhuh" tha a pek lo pin ah, a mah a dirkamhtu hna zong nih hmurhuh (mask) tha an pe lo. Nevada le adangdang ah innchung ah politics lei biachimnak tuah lo ding timi zong hmurhuh lo bak in a tuah pi ko hna. Khuaruahhar a si. Cu lio ah Daw Aung San Suu Kyi cu, a mah zong a hmur aa huh i mipi zong hmurhuh a forh hna i, a hmurhuh lio bak kha hmanthlak ah a tar. US President cu "scientist" kha tha a pe hna lo i, a mah he riantuantu CDC le Dr. Fauci te hna hmanh he bia an i el; an i doh. CDC le Pre. Trump hi rian an tuanti kho lo. WHO he an tuan ti kho lo. President tampi he kum tampi rian a tuanti zungzalmi Dr. Fauci he an tuan ti kho lo. 

Cu lio ah Daw Aung San Suu Kyi cu WHO le Kawlram i ngandamnaklei scientist pawl bia kha a cohlan i a ngaih i amah zong nih a zulh. Ram hruaitu ciocio an si nain, an khuaruahmi le an biakhiahmi le an nunpimi thil aa dang taktak. Kan President cu U.S mipi himnak nakin, sipuazi tlak tu kha a phang deuh i, kan ram a si fak ko nain Daw Aung San Suu Kyi cu minung dam le nun kha biapi ah a chiah caah, Kawlram biatak tein a erh ko. Har chin chap ah a fawi bak lo nain, sipuazi nakin damnak le nunnak aa thim deuh.  

An i dannak a tam tuk rih. Cucaah Aung San Suu Kyi hi a kan hruainak hi, mi za hrimhrim a si. Hruaitu dirhmun a tling taktak. Tlangcungmi cung zongah dawtnak a ngei bik a si ko. Thangthat tlak taktak a si. Kan ram sifah a theih. Sizung tlawm a theih. Doctors tlawm a theih. Covid-19 hi a karh ahcun kan i veng kho lai lo ti a theih caah, a hlankan runvennak ah ah a tang. USA hruaitu cu khakhat an si ve lo. Zawtnak a karh tik ah, midang sual puh le kutdong sawh tu an tang. An hruainak style aa dang kho tatkak. 

Ka ruat tawn. Covid-19 hi Lairam le Kawlram ah Italy le US bantuk in a karh sual ahcun kan ci a mit sual ko lai lo maw timi phan a rak um tuk. Asinain, Aung San Suu Kyi le NLD coah a fel caah, nihin ni tiang cu kan him ngai. Kawlram NLD coah hi, mah bantuk in rak fel in rak i zuam hna hlah sehlaw, Kawlram hi sizung tlum lo in kan zaw kho i, ruak vui cawk lo in kan thi men ko hnga. 

------------------------------------------------------------------

Zochihmi ca

1. Myanmar Reports Covid-19 Deaths, Taking Toll to 57

https://www.irrawaddy.com/specials/myanmar-covid-19/myanmar-reports-seven-covid-19-deaths-taking-toll-46.html

Dr. Li-Meng Yan hi, Tuluk miphun a si i, virologist timi "rungrul kong cawngmi" a si. A mah nih "Tuluk cozah le World Health Organization (WHO) nih hin, Covid-19 hi minung le minung karah chonh khawh a si timi hi tuan deuh ah an rak theih ko tiah a ti. 

Amah hi Qingdao khuami a si. Central South University ummi Xiangya Medical College in MD a hmuh hnu ah, Southern Medical University ah Ph. D tuah ding in a kal. Research a tuahmi ah hin, "vawleicungpumpi huapmi influenza khamnak si" kong hi aa tel. Amah hi Hong Kong School of Public Health ah research tuahtu a si tiah an ti.  

A mah nih a timi cu, Covid-19 hi "awlzang tein thla ruk chung ah datkhuaikhan ah an ser khawhmi a si" tiah a ti. A mah nih a timi cu "Covid-19 ah a ummi "ci" (GENOME) nih a langhtermi thil cu, hi rungrul hi, kokek in a chuakmi silo in , dat-khuaikhan tha taktakmi ah a phunphun in mersan i, an sermi rungrul phun a si tiah a langhter ko" tiah a ti. 

Asinain California leng ummi scientists dang hna nih, SARS-CoV-2 hi i rungrul i a cikor thlenning (genetic sequence) an zoh tik ah, SARS-CoV-2 hi dat-khuaikhan ah sermi siloah minung fimthiamnak in aphunphun fonhtonh chawm in ser hramhrammi a si lo" tiah an rak ti ve. Amah nih a chim hlan in, cucu journal ah an rak chuah cang. 

Dr. Li-Meng Yan tu nih cun, "Hi rungrul hi Wuhan sa zuarnak hmun in aa thawk" tiah an timi tham cu, a taktak a chuah hnu pei a si ko cu. A chuahnak taktak cu Wuhan ummi cozah dat-khuaikhan in a si. Cucu Tuluk ram CDC riantuanmi Wuhan khua thoh-hlanzi doctor nih a ka chimhmi a si" tiah a ti. Cu kong cu British talk show tuahnak "Loose Women" timi ah a chim. Beijing cozah nih hin, lih an chim. Biahman an chim lo tiah a ti. 

Dr. Yan hi April ah Hong Kong in USA ah a rak zam. A rak zamnak a ruang cu "hi pulrai kong hi, mipi nih an theihnak hnga ding ca i, chim ding ah ka rak zammi a si. Ka nunnak caah tihphan awk um caah a kenkip ah ka thup" tiah a ti. 

A chim rihmi cu, "WHO caah rian a tuanmi, Hong Kong School of Public Health i rian ka tuan lio ah, supervisor sinah December 2019 in rungrul kongah hlirhlauhnak ka rak tuah i, ralrin an ka pek. Ka ka an ka phih i an ka daihter" tiah a ti. Tuluk ram in ka rak zam hlan ah, ka tuahmi ca kongkau (computer data) vialte ka hloh ta dih" tiah a ti. 

Amah hi Covid-19 a chuah hnu, April 2020 ah USA ah a rak zammi a si. September thla ah atu i a chuakmi pul tlangrai rungrul Covid-19 timi SARS-CoV-2 timi hi Tuluk cozah nih dat-khuaikhan in an sermi a si tiah ca a chuahtu a si. Cucu mi tampi nih an rel i, an buaipi i USA President zong nih a chim lengmangmi pakhat a si. 

Tuluk cu communist cozah an si caah, thawngpang lam cu a hmanlomi an chimmi a tampi ko lai. Zumh ding zong an si ve lo. Kawlram cozah bantuk an si ve ko. Russia cozah bantuk an si ve ko. Cun politics ahcun USA zong hi biadik an chim theng lem lo i, hi thil hi hnahnih thum in ngaih a herh ko. 

Hi kong hi, Laimi zong nih ca ah tampi kan tial. Mirang ca zong ah an tial. Covid-19 hi Tuluk cozah nih an ser chawmmi a si tiah an tial. Israel thohlanzi pakhat nih a chim timi zong ca an tial. A phunphun in tuanbia an chim.

Wuhan i a ummi Lab (dat-khuaikhan) nih Dr. Yan nih a chimmi hi a dikmi a si lo. Dr. Yan hi zei tik hmanh ah "minung-in-minung aa chonh khomi rungrul kong study research a tuahmi a si bal lo" tiah an ti. A sianginn kaimi le a cawnmi le a riantuanmi vialte an chim dih tik ah, a chimmi he cun aa dang ngaingai.

Wuhan Institute of Virology hi director Yuan Zhiming zong nih "Hi rungrul hi an dat-khuaikhan in ruahlo pi ah a chuah sualmi rungrul a si lo" tiah a ti ve. 

September thla canceu ah Fox News ah Tucker Carlson nih bia a hal lio ahcun Dr. Yan nih, "Covid-19 hi Tuluk cozah nih lab in an thlah hramhrammi a si ka zumh" tiah a ti. "Ka zumh" timi cu, "Ka hmuh bak; ka theih bak; ka hngalh bak.." timi he cun van le vawlei in aa thlau. 

Nihin ni ah hin, hi bia hi Laimi Facebook zong ah tam taktak an tial. Viber zong ah tampi an tial. Mi tampi nih a zumh zong kan i zumh ko hna. Mi chimmi cu zumh duh ahcun zumhnak nawl ngeih cio a si i, mah nawl a si. Kan zumh zong zumhlo zongah "Tuluk ram ah a cang taktakmi cu, minung ser chawmmi maw a si? A mah tein a chuak mi dah a si" timi cu aa thleng hlei lai lo. A taktak cu a taktak a si ko lai. 

PolitiFacts timi nih a biachimmi le thil sining tuanbia vialte an zoh tik ah, Fox News i Tucker Carlson biaruahmi vialte an chek tik ah, Dr. Yan chimmi bia hi, "Bia dik a si lo. Lih le zumh tlak bia a si lo" tiah an ti. Mi tampi nih, "Dr. Yan bia hi, conspiracy theory timi, si dawh ngang a simi thilri ah an ruah."

Mi tampi nih an timi cu, "Ramdangmi tampi hi USA luhnak le pem khawhnak ding ah, lih a phunphun an chim cio i, USA cozah sin ah dor khawhnak ding caah cozah duh zong in bia a chimmi hi an tam tuk" ti a si. Cu lak ah Doctor Yan zong hi pakhat aaa tel ve mi a si ko. USA ah zam a duh caah a dikomi tuanbia kha a tawn i, mi tampi a zumhter hna tiah an ti. USA luhnak ding caah miphun kip nih lih phunphun tawn in luh cio bantuk a si ko. Kawlram kong chimmi liangluang hi ruat ko hna u sih law, an hman maw hman lo timi cu mah tein i theih ding a si ko. Dr. Yan te hna zong hi, cucu an si kho ve ko. 

2003 Iraq Invation lio ah, "Iraq i Saddam's Bombmaker" timi Saddam Hussein bom sertu pa timi bia kha, Pre. Bush cozah nih a bia biapi bik an rak lakmi a si. "Saddam Hussein nih uranium a ngeihnak, a thianternak le 2005 ahcun bomh (3) tluk a ser khawh cang lai" tiah USA le vawleicung pumpi theih bak in United States Senate Committee on Foreign Relations hmai bak ah a rak chim.

UNO Weapons inspector nih "Saddam Hussein nih hin uranium a ngei lo; atom bomb ser khawhnak ding kan hmu lo" tiah an ti cuahmah bu ah, Pre. Bush nih Saddam kah kha a duh tuk tik ah, a lam a kawl peng i, "Zumh lo dingmi bia kha an i zumhter a si ko." An i zumhter duh ahcun zumh khawh a si fawn ko. 

Hi lio caan ah Pre. Bush nih Iraq tuk hi a rak duh tuk lio a si caah, TV bak ah chuah a si ko. Ka rak zoh ve ko. A hnu zong ah a biachimmi zoh ding a um rih. Mah cu pa min cu "Khidir Hamza" timi a si. Amah cu Florida State University in Nuclear Physics in degree hmumi a si. A mah hi miza cu a si. 

US coah hlennak caah a mah hi an rak hman. A taktak ahcun Iraq nuclear program ah a um balmi a si lo ti a si. Cu pa bia Iraq Invasion caah US cozah nih an rak i cherhchan tikah, a donghnak an phichuak cu "nuclear hriamnam zero" a si ko. Iraq Invasion caah a tangbikmi political leader cu Chalabi timi a si i amah nih hi pa hi a hmanmi a si. Cucaah hi Khidir Hamza hi "Professional Liar" (Lihchim thiampa) tiah an rak ti. Iraq invasion a dih hnu ah, Iraqi Scientist min vialte an lak dih. Saddam Hussei bomb sernak ah bawmtu a simi paoh min cazin an lak dih hna i, Khidir Hamza min hrimhrim a um lo ti a si. Cu pa cu Pre. Bush cozah nih an rak zumhmi cu a si ko. US mifimfim vialte a rak hlen dih hna. 

Nihin ni ah hin, vawleicung ah lihchim hi a tam kho taktak. 2003 in Iraq Invasion cu aa thawk i, nihin ni ahcun kum 17 a si cang nain, a tliang kho rih lo Cucu "Lih bak ah hram aa bunhmi in tuk a rak si caah a si." Nihin ni zong ah Central Disease Control (CDC) bak nih Coronavirus hi phun 400 renglo kan hmuh cang i, tu tan Covid-19 zong hi ramsa pakhatkhat in minung cungah a kai i,pul rai ah aa cangmi a si. Cun Covid-19 zong hi a ci a phunphun te ah Europe le USA a phak hnu ah aa thleng. Covid-19 hi minung nih lab in ser chawmmi a si lo" tiah an ti cuahmah bu ah, Dr. Yan bia zong hi zumh a duhmi nih cun zumh khawh a si. Chim a duhmi nih cun chim khawh a si. 

Kan umnak ram hi Democracy a si ruang le a kan dawtu an si ruangah "lih" cu kan tanh hlei ding a si lo. Lih cu Khrihfa nih kan chim zong ah dirkamh ding asi lo. Muslim, Hindu, Communist le Buddhist an si zong ah, lih cu kan puh hlei hna awk asi lo. An puh tik hna zong ah, "lih si dawh a simi cu kan tanh awk a si lo." 

Zei a si hmanh ah, mi nih an chimmi cu "Zumhnak nawl le zumhlonak nawl na ngei. Nangmah duhmi thim khawh a si." Cucaah Coronavirus kong zong ah, Dr. Li-Meng Yan bia hi na zumh duh si le zumh ding a si? Na zumh duh lo a si le nangmah nawl asi? Kei tu cu a dik le diklo zeihmanh ka thei lo. Phan awk ummi cu Iraq Invasion lio i, lih nih USA mifim pawl a teimi hna bantuk in, Coronavirus kong zong ah US mifim pawl hi lih nih a tei sual hna lai maw? Biatak an hngal kho lo sual te lai maw timi phan a um. 

Zei si hmanh ah biatak theih awk cu a har ko. Cucaah careltu fak pi in, khua rak ruat ve ko. "Doctor Li-Meng Yan hi a ho dah a si hnga? USA i zam a duh caah lih a chimmi a si maw? Asiloah biatak dah a chimmi a si hnga?" timi cu nangmah tein rak ruat ve te ko!!!

                                       -------------------------------------------------------

Zohchihmi ca

1. Khidir Hamza at Wikipedia.org

2. Dr. Li-Meng Yan Wikipedia.org

3. Covid virus developed in Wuhan lab, highly mutant — Hong Kong virologist says she has evidence

https://theprint.in/world/covid-virus-developed-in-wuhan-lab-highly-mutant-hong-kong-virologist-says-she-has-evidence/502237/

4. Covid virus developed in Wuhan lab, highly mutant — Hong Kong virologist says she has evidence

https://www.snopes.com/fact-check/li-meng-yan-covid-19-lab/

Tu zan cu U.S President thimnak he pehtlai in a voikhatnak bik "Bia-elnak" cu Ohio ramkulh, Cleveland khua ah tuah cuahmah. Cu lio ah USA le vawleicung pumpi ah Covid-19 cu a karh cuahmah rih i, a voi hnihnak pulrai a chuak sual lai maw tiah minung thindomh lio a si. Scientist nih Covid-19 khamnak sii le damnak sii kawl ah, dinlo in an cawl cuahmah ve i, nihin ni tiang ahcun "A tha bak" timi a um kho rih lo. Cucaah Covid-19 pulrai hi, U.S Politics zong ah biapi bik buaipimi pakhat a si cang. 

December thla in Tuluk ram Wuhan khua ah a chuakmi Coronavirus ruang ah, tu chun September 28 ahcun minung 1,000,000 an thi cang 33.2 million an zaw cang tiah John Hopkins University ummi Center for Systems Science and Engineering nih an ti.Vawleicung continent 7 chung ah Covid-19 nih a phak lomi continent cu Antarctica Continent lawng asi cang i, minung umnak ram paoh a phak dih cang ti a si. 

Wuhan khua ahcun hmaihuh lo in an chuak i, "Tuluk nih cun mizaw thar pakhat hmanh an i chap ti lo. Ramleng in a rami belte an um" tiah an ti lio ah, U.S ahcun nikhat ah 40,000-50,000 hi cu an karh peng ko rih. Mizaw an karh bantuk in mithi zong an karh peng ko rih. Kan Kawlram le India zong ah an karh bantuk in, vawleicung pumpi ah a karh lei a panh rih ko. Cucaah WHO riantuantu zong an lungre a thei i, U.S rampi kan ca zong ah lungrethei a si ko. Khuasik a tlak tikah a zual lai timi zong thinphang a si.

Nihin ni vawleicung mizaw le mithi vialte ruah tik ah, U.S.A cu kan zual khun ko. USA ahcun 7.1 million an zaw cang i, 204,778 an thi cang. An fehter rihlomi mizaw le mithi an um um len rih.  Hlan ah New York State hi mizaw an tam bik i, a tu ahcun California a si cang i mizaw 809,000 an si. USA ah minung tambiknak zong an si ve. Mirum milian le beach thatha umnak a si i, minung kha hren khawh an si lo caah, zawtnak hi a karhnak khun a si kho. A van changtu ah Texas a si i minung 758,000 an zaw cang i a van changtu ah Florida an si i 700,000 an phan cang. 

U.S pin ah minung million leng zawmi ram pathum lawng an um i, cu hna cu "India, Brazil le Russia lawng" an si.

Pahnihnak mithi tambiknak ram cu Brazil ah ah a si i, 142,000 an thi cang i 4.75 an zaw ve. Indiaram hi pathumnak mithi tambik an si i, 95,000 an thi i 6.1 million an zaw ve cang. India le Brazil hi an i veng kho bak ve ti lo i, USA he an dirhmun aa lo ngaingai cang. 

Nihin ni ah U.S minung hi kan zapite 330 millions kan si. Vawleicung pumpi minung hi million 7,800 kan si. U.S minung hi vawleicung pumpi minung i 4.2% lawng kan si nain, Covid-19 mizaw le mithi ahcun zatuak sangbik kan si. 

Vawleicung pumpi mizaw le mithi le USA mizaw le mithi epchun tikah, USA hi a zual hmabik a si. USA mizaw hi vawleicung pumpi mizaw dihlak i 21.4% an si i, mithi dihlak i 20. 4% an si than. Cucaah Covid-19 kong ah hin, U.S hi an i chuahsual bak ko timi hi a fiang. 

Cucaah tuanvo ngei bik tu cu ram a that caan zong ah cozah credit pek asi i, hi bantuk pulrai kong zong ah cozah palh thiamthiam a si ve ko. Cozah nih a fekfuanmi le rian a tuan khomi policy a ngeih khawhlo ahcun ram cu harnak ton phung a si i, USA cozah nih policy reprai a ngeih khawh lo caah, nihin tiang harnak a tam khunnak a si.

Tuluk ram cu minung million 1,400 tluk an um i vawleicung minung dihlak i 17.9% an si. Cu chungah mizaw tambik an umnak ram a rak si nain, nihin ni tiang ah mizaw 85,372 tiang lawng an phan. Mithi 4,634 lawng an si. Tuluk hna cu minung million 500 tluk an hren khawh hna i, minung an tam rup Covid-19 mizaw le mithi an tlawm ngaingai. An nih cu minung tambik ramkulh pali hi ni 67 chung an rak erh bak hna. Cozah nih, sii le eidin le tirawl le an herh paoh inn tiang a va pek hna i, cu tin an tuah tik ah, Wuhan khua cu hmurhuh huh hau lo in, night club hmanh ah an um cang ti a si. 

Cu lio ah kan nih USA cu nai September 26 ah minung 55,000 ni nikhat bak ah an zaw ti a si. Kan umnak Ohio lawng hmanh ah mizaw 1,000 dengmang an karh. Nihin ni ah Ohio lawng ah 150,000 an zaw cang i, 4,741 an thi cang. Nizan Zarhpini lawng bak ah, minung 800 mizaw thar an i chap ko. Cucaah mizaw dihlak hi 150,809 kan phan. 

Dr. Fauci nih a timi cu, "Nikhat ah mizaw thar 40,000 lengmang a kaimi U.S ram hi, Coronavirus kong ahcun hmunhma tha a si lo. Thil sining zoh ah lungrethei a si" tiah kan President he an ruahnak aa kalhmi kong a chim. 

"The bad guy is the virus. The bad guy is not the person on the other side of your opinion" tiah a ti.

Dr. Anthony Fauci hi U.S tuanbia ah "Chonh khawhmi zawtnak ah a theihngalmi" tiah timi a si i, President Ronal Reagan chan in, U.S cozah ruahnak petu a si i, nihin ni tiang a si. National Institute of Health (NIH) ah kum 50 rian a tuan cangmi a si i, U.S ah an zumh bikmi le bochan bikmi sibawi pakhat a si. 1984 in National Institute of Allergy and Infectious Diseases (NIAID) ah director a tuanmi a si. President President (6) he tha tein rian an tuanti kho peng nain, a tu kan President he cun rian an tuanti kho bak lo. An ka in kan tuanti kho an ti hmanh ah, a taktak ahcun an bia aa kalh peng. An bia an i do peng i, Covid-19 kong zongah an bia hi, ti le tlang in a kal pengmi a si. 

Dr. Fauci nih a timi cu, "U.S minung hi a hlan bantuk in punghman sinak ding ahcun a tuan bik ah 2021 a dih lei ah a si te lai" tiah a ti. Covid-19 khamnak si zong hi 2021 thal chuakka lawng ah tha tein an ser khawh te lai tiah a ti. Cun an ser khawh hmanh ah, zapi zaran hman awk in a um kho rih lai lo. Cucaah "Pe ruk hlat in um ding le hmaihuh huh ding le kutke thianghlim tein um hi kan i vennak ah a herh bik ko" tiah a ti peng. 

Vawleicung pumpi ah minung 1,000,000 a that cangmi le million 33.2 a zawtter cang i, U.S ah rian ngeilomi million 12 a umter cangmi Covid-19 hi, tih ding a si lo timi te hna hi, "mifim bia" an si lo. "Hmaihuh a herh lo, mino zawt khawh a si lo; tar le zawtnak ngei cia lawng an thi" timi te hna hi, zumh tlak bia an si lo. Hruaitu tha nih chim ding bia an si lo. Mah ca thatnak ruah le teinak hmuh ruah ah, "Midang zawt le fah kha biapi ah chia lo in, mah nih teinak hmuh ding kha biapi ah chiah tuk te hna hi, ram le miphun dawt taktak a si lo." 

"Mino an thi kho lo" timi zong a dikmi a si lo. A thimi aum ve ko. Naite September 19 ah Houston, Texas ah OBGYN doctor nu, Dr. Adeline Fagan (k.28) zong a thi ve ko. A pam taktak. Baseball coach Olathe West HS, Derek Leppert (k.3) zong Kansas, MO ah naite September 10 ah a thi ve. Dallas chaklei, Texas youth hockey coadh Tyler Amburgy (k.29) zong naite ah a thi ve ko. Hi hna hi September chung ah minthang mino a thimi cheukhat an si. A dang mino thimi an tampi ko. Cucaah Covid-19 hi a ho paoh zawt le thih khawh a si timi kha fian a herh ko. 

Dr. Fagan (Rf. Houston Chronicle)

Nihin nih cu kum 50 renglo U.S ram ah President (6) he rian a tuan cangmi bia hna lak lo in, mah duhpoh biachim timi te hna zong hi, thil tha a si hrimhrim lo. Cun Dr. Fauci le CDC Director Dr. Redfield chimmi te hna pawm lo in, a thei tuk lem lo mi doctor hna nih chimmi hna tam tuk pawm zong hi, thil tha a si lo. Hi bantuk in, USA ahcun a fimthiammi bia kha ngailo in a chimrel khomi bia tu kha an ngaih caah, nihin ni ahcun Covid-19 nih a kan ciah peng i, a kan kaltak kho ti lo. 

Tuluk te hna, S. Korea, Japan, Vietnam, Loas le New Zealand tibantuk ram hna ahcun, cozah upadi kha mipi nih nawlngai tein an zulh bak. Cozah zong nih nawl ngailomi cu fak tuk in dan an tat ve hna. Cucaah nihin ni tiang zong Covid-19 zawmi le mithi an control khawh ngai rihnak a si. 

Nihin ni ah U.S.A cu cozah hruaitu zong nih policy fiang ngaingai an ngei kho lo. Vision ngaingai zong a kan pe kho lo. Mah le khua le state cio in mah duh cio in khuasak a si. "Silei thiammi" (Medical experts) le ram hruaitu pawl ruahnak aa khat hawi lo. Cucaah vawleicung ram tampi ah, Covid-19 an tei ngai ko cang nain, kan nih U.S ahcun a zual lei kan si peng rih ko. Naite ca an chuahmi zong ah U.S State 23 ah hin a karh lei an panh tiah an ti. A van changtu a karhmi ah hin, kan mah umnak Ohio le Laimi tamnak Indiana zong aa tel ve mi an si.

U.S Coronavirus tuanbia zoh tik ah hi tin an hmuh:-

1. Mizaw 1 million tlinnak ding ah ni 95 a rau i, April 28 ah a tling

2. Mizaw 2 million tlinnak ding caah a hnu ni 44 lawng a rau i June 11 ah a tling

3. Mizaw 3 million phaknak ding caah ni 27 lawng a rau i, July 3 ah 3 million cung an kai

4. Mizaw 4 million tlinnak ding caah ni 15 lawng a rau i, July 23 ah a tling

5. Mizaw 5 million tlinnak ding caah a dang ni 17 lawng a rau than i August 9 ah a tling

6. Mizaw 6 million phaknak ding caah ni 22 lawng a rau i August 31 ah a tling

7. Mizaw 7 million phaknak ding caah ni 25 a rau than i September 25 ah a tling

Mizaw 8 million tlinnak ding caah ni zeizat dek a raoh than te lai? Nihin sining tuak ahcun ni (30) cung  rau lai lo timi a fiang. A tu ah a karh tukmi state paoh hi, "hmurhuh a duhlomi le Coronavirus hi lih a si ti phun ruatmi le politics caah a hmangmi state an tam bik." Cucaah zawtnak rungrul cu science he aa pehtlaimi a si caah, scienctist chimmi pawm lo in, politicians pawl chimmi bia tu biapi ah a ruatmi paoh le coronavirus zei i a relllomi paoh ah zawtnak a karh ko. Cucu a fiang taktakmi a si. 

Hlan ah kan mah Ohio nakin zawtnak a let in a tlawmmi Texas, Florida, Arizona le North Carolina le a dang state tampi hi, Ohio nakin a let in an tam cang. A tanglei State senmi pawl hi Covid-19 zawtnak 23% in a karhmi an si i, a karh bik an si. Hi hna hi Democratic hruaimi state zong an um i, a tam deuh cu Republican party hruaimi an si. Cucaah Covid-19 hi science le Doctors te nih zei dah an chim timi biapi ah chia lo in, politics biapi ah a a chiami state paoh ah a karh timi zong a fiang. 

Cucaah zawtnak kong ahcun science le doctors nih an chimmi hi, politicians pawl chimmi nakin a let tam tuk in pawm ding le dirpi ding a si. President bia zong a dikmi a chim lo ahcun pawm ding le zumh ding a si lo. Mipi ngandamnak caah a herhmi le a thami a si lo. A ruang cu ngandamnak kong ahcun doctors le scientist bia hi a thiammi an si caah a dik deuhmi a si zungzal.  

U.S State 23 ah a sennak hi 23% in a karh cuahmah

Hi tluk mizaw le mithi tam bu in maw, tih awk a si hnga lo? Hi tluk an karh bu in maw an zor tuk cang" tiah politician chimmi hi kan zumh deuh hnga maw? CDC chimmi dah? Ruah ngai kan herh. 

Ngandamnak lei thiamsangmi nih an tuaknak ah, khamnak sii le damnak sii a chuah lo ahcun January 2021 ahcun minung  415,000 kan thi kho tiah an ti. Cu chungah a ho dah a dam lai i, a zaw lai i, a thi lai timi cu a ho nih dah an theih khawh rua hnga? Cu chungah zei bantuk minung paoh tel khawh dih kan si ko hna. Kan i tel lai lo tiah a ho hmanh nih chim khawh a si lo. 

Cucaahcun nifatin tein ralring tein um le lungfim tein um hi kan rian cio a si. Khi pin lei cu minung nih kan tuah khawhmi a um ti lo. Pathian kut ah a um cang. 

-----------------

Zochihmi ca hna

1. US tops 7 million coronavirus cases as 23 states report rising number at news800.com

Tuluk ram Wuhan khua ah December 2019 in a chuakmi Covid-19 zawtnak cu Kawlram zong a rak phan ve i, March 23 ah mizaw an hmuh hmasat bik a si. March 31, Nihinini zingka ah a pakhatnak bik Covid-19 zawtnak in Yangon khua ah a rak thi. Amah cu hnar-cancer zawtnak a ngei i, Australia ah aa thlawpmi a si. A tlun pah ah Singapore ah ni li aa din. March ni 14 ah Yangon a rak phan i, Yanon General Hospital ah an chiah. A zual caah Way Bar Gyi ah an thial i, cu sizung ah a thi. A mah cu kum 69 a si.  

September 3 tiang ah hin, minung 6 lawng an thi. Kawlram cozah nih Covid-19 kong ah an i repnak le an i zuamnak kong hi, WHO tiang nih thangthatnak bia an chim. Mizaw an karh ning a fum pin ah, mithi zong an tlawm taktak. Mizaw le mithi ummi hi, chim phu an rak si lo. Kawlram cozah hi, an i ralring tuk i, khuate tiang in khualtlung lutchuak an hren tik ah, an i phihkhar ning a tha tuk i, an rak him ngaingai. 

August 16 in Rakhine ramkulh chungah ramchung lila in zawtnak chonhnak a chuah tik ah, khulrang ngai in Kawlram ah zawtnak a karh. Nai cikua cun mizaw hi a let thum in an karh i, nikhat ah mizaw 300 tluk lengmang a karh ti a si. Thla khat chungah mizaw zong 51 bak an um manh ti a si. A thimi tam bik hi, kum 50-80 kar deuh an si hna ti a si. 

Naite in zawtnak hi Rakhine ram lei ah a karh. Cun Thailand in a rak lutmi ruangah a karh bang ti a si. Cucaah nihin ni ahcun sipuazi hrampi a tlaitu le minung tam biknak Yangon ahcun mizaw an zual hma ngaingai i, Yangon minung million 7 lak ah, nihin ni tiang mizaw 10,000 leng an phan cang ti a si. Yangon hi nikhat ah 700 hrawng lengmang in a tu lio ahcun mizaw an karh ti a si. Thu-wanna Bawlung Certualpi zong mizaw chiahnak caah an sersiam cang i, a dang hmunhma dangdang zong, mizaw erhnak le mizaw thlawpnak ah a hman hna ti a si. 

Rakhine ram hi a pahnihnak a fak bik a si i, mizaw 1,400 tluk an um ti a si. Mandalay zong an i timlam ngaingai cang. Yangon bantuk in mizaw an karh sual lai timi phan a um ngaingai. 

Covid-19 mizaw thlawpnak sak lio (Rf. Eleven News)

Yangon ah hin minung 7 million chungah sizung ihkhun hi 8,000 lawng a um i, a tu hi 1,500 an sak cuahmah lio a si.  Nai Nilini cazin ning cun Kawlram pumpi ah 14,386 an zaw cang i, 321 an thi. Minung 4,156 cu an dam cang ti a si. Kawlram i Asia Nichuahthlanglei ah Covid-19 zawtnak tam ah palinak ah a um. Singapore hi a dam bik a si i, minung 57,786 an zaw i, Philippines ah 31,4079 an zaw. Indonesia ah 29,1182 an zaw. Hlan ah Malaysia hi palinak a si i, a tu cu Kawlram hi mizaw an tam deuh cang. A tu lio ah Malaysia ah 11,484 an zaw. 

Nihin ni ah sianginn an khar. Rian zong tampi an khar. Tourist an um ti lo caah Pagan khua hrawnghrang hotel hmanh hi, khar dih an i tim cang ti a si. A cheu cu a zuar hmanh an zuar cang hna ti a si. Kan ram ah sipuazi a kan hrawh khawh ngaingai dingmi zawtnak a si. 

Nihin ni i mizaw karh ning cu a rang ngaingai i, Kawlram caah thinphan awk ngai a si. Kan ram cozah a sifak. Mipi le kan si a fak. Sizung a tlawm. Sizung ihkhun a tlawm tuk fawn. Doctors le nurses an tlawm tuk fawn. Minung kan vaitamin hi a bau ngai fawn i, hi tluk tihnungmi Covid-19 van zawt chinchap ahcun a fawi ding a si lo. Hi lio caan ah raltuk le ralzam tampi ummi zong hi, ngaihchia taktak a si. Kan cozah zong nih, ramchung ah daihnak tuah ding hi, biatak tein a lam kawl a herh lio caan a si.

Hi bantuk lio caan ah, cozah le mipi hi biatak tein lungthin khatte in dirti le riantuanti kan herh ko. Daw Aung San Suu Kyi zong hi a rak za taktak. Covid-19 i bia a chimmi le aa timhmi vialte ruah tik ah, lung aa hmuih tuk. U.S ram hruaitu hna nak hmanh in, Covid-19 kong ahcun upat hmaizah pek a phu deuh. USA hna cu Covid-19 kong ah PLAN zei hmanh a um lo ti tluk a si cang caah, nifatin tein mizaw le mithi an karh peng ko. 

Cucaah Covid-19 rungrul kong hi cu, politics le biaknak he pehtlaihter ding a si lo. Hi rungrul nih, miphun le vunhawng a hrial lo. Mirum le sifak a thleidang lo. Doctor le nurses zong a hrial lo. Pastor le Evangelist zong a hrial lo. Fano nei le nauno cawm zong a hrial lo. Mintha le minthami zong a hrial hna lo. Mifim cathiam zong a hrial lo i, ram hruaitu zong a hrial hna lo. Ralkap le palik zong a hrial lo i, mi ngandam tatkak a simi lentecelhmi zong a hrial hna lo. Mino le mi ngandammi tete zong a zawmi le thimi an tam ngai ko cang. 

Cucaah Covid-19 hi tih a nung ngaingaimi zawtnak a si. Cuap lawng a hrawh si lo in, thluak le lung zong a hrawh ngai ti a si. A cheu cu a dinte nain a cheu cu tohkuai nakin a let 20 a fak i, thih a fawi deuh ving ti a si. Chonh zong a fawi deuh tuk. Hi zawtnak hi, tih le ralrin a hau bakmi zawtnak a si caah, a tu lio caan cun Covid-19 hi politics ah hmang lo in, mipi le cozah lungthin khatte te in doh a herhmi a si. 

--------------------------------------------------

Zochihmi ca

1. Myanmar Reports More Than 1,000 New Covid-19 Cases, 11 More Deaths

by Zaw Zaw Htwe at Irrawaddy News, October 2, 2020

Covid-19 rungrul kong hi khuaruahhar ngaingai a simi rungrul a si. Hi rungrul hi cu, khuasik le thal zong a hrial lo. Zawtnak nih zei bantuk minung hmanh zong a hrial hna lo. Ngakchia in tar tiang a zawtter ko hna. Mi thawng le mider zong a zawter ko hna. Politician le theologian zong a hrial hna lo. Cucaah politics le biaknak he pehtlaihter ding a si lo. 

Hi rungrul nih, a sining zong aa thleng kho ngai rua. Cucaah CDC zong nih hin, "A kong tha tein kan fiang kho rih lo" tiah an ti lengmang. Zetindah kan i ven awk a si timi zong an thlen lengmang. 

Hi rugnrul hi, Mirang, Minak le Brown timi zong miphun a hrial lo. Miphun le vunhawng a hrial lo. Mirum le sifak a thleidang lo. Doctor le nurses zong a hrial lo. Pastor le Evangelist zong a hrial lo. Fano nei le nauno cawm zong a hrial lo. Mintha le minthami zong a hrial hna lo. Mifim cathiam zong a hrial lo i, ram hruaitu zong a hrial hna lo. Ralkap le palik zong a hrial lo i, mi ngandam tatkak a simi lentecelhmi zong a hrial hna lo. Mino le mi ngandammi tete zong a zawmi le thimi an tam ngai ko cang. 

Naite ah Houston ah Dr. Adeline Fagan (k.28) minote a thi ko. Kansas state ah, Assistant Baseball coach Derek Leppert (k30) a thi ve ko. Dallas ah Hockey Player Tyler Amburgey (k.29) a thi ko. Hi hna hi naite taktak i a thimi an si. National News ah a langmi an si. A dang mino, a zaw ballomi zong Covid-19 in an thi ko hna. Cucaah hi zawtnak hi, nihsawh ding le zei rello in um ding a si lo. Fawi tein minung a thihter khomi hna zawtnak a si caah, Flu nakin a let tam tuk in tih a nungmi zawtnak a si.

Hi zawtnak hi, zei bantuk minung hmanh a thleidang lo. Ram hruaitu zong a hrial hna lo. Pastor zong a thimi an um len ko. Sayama le nurse zong a thimi an tlawm lo. Politician le ram hruaitu zong a hrial hlei hna lo. Party zong a thimmi le hrialmi a si lo.

Nizan ah kan President Donald Trump le a nupi zong Covid-19 zawtnak an ngei i, President le bang hi cu September 25-26 in aa thawk cang lai ti a si. Walter Reed ralkap sizung ah an chiah lio a si. 

A tanglei vawleicung ram hruaitu minthang pathum hi Covid-19 in a zawmi an si. U.S President Donald Trump; UK Prime Minister Boris Johnson le Brazilian President Jair Bolsonaro hi Covid-19 zawtnak a ngeimi an si. Ram hruaitu thawngthawng zong a hrial hna lo. Ral tha tuk phun um zong ah, Covid-19 nih cun a hrial hlei hna lo. 

Brazilian Pre; UK PM le U.S President (Rf. Getty Image)

Atu lio ah U.S President bawmtu Hope Hicks le Pre. Trump campaign manager  Bill Stepien zong zawtnak a ngei ve. White House counselor Kellyanne Conway zong zawtnak a ngei ve ti a si. Hi hruairu minthang hna lawng hi zapizaran theihmi an si i, theihlomi tampi an um kho. Prince Charles (k.71) zong Covid-19 in a rak zaw ve i, hren a rak si ve. Midang minthang a zawm tampi an um. 

Covid-19 hi tihnun khunnak cu minung nih zawtnak an i theih hlan in min an chohh kho ti a si. Cucaah an nih hi, ram hruaitu an si. Campagin biachimnak ah minung thawng tampi he aa tongmi an si caah, midang sin zong ah zawtnak tampi an karhter khawh cang men tiah a ruatmi zong an um. Thil si kho ngai zong a si taktak. 

Covid-19 hi chonh a fawi tuk caah, "hmurhuh hman ding le pe 6 hlatnak ah um ding" timi a si nain President le a bawmtu pawl hi hmurhuh huh zong an duh lo. Tha an pe lo, Campaign tuahnak zong ah hmurhuh huh lo le pe 6 hlat dir lo in minung a thawng in an i bu hna. Innleng lawng ah bia nan chim lai timi zong innchung ah an tuah thiamthiam. Cucaah CDC nih an chimmi upadi le zulh ding phung zong an zul hna lo. President zong nih a zul lo i, a tu bantuk in President zong "quarantine" tuah a hauh tik ah a mah ca zong ah a pawi ngaimi a si. USA ram caah zong a pawi ngaimi a si. 

Hope Hicks le Pre. Trump (Rf. Bloomberg)

Hi Covid-19 hi cu, minung a si lo caah zei bantuk minung hmanh a hrialmi a si lo. A ho cio paoh zong hi ngeih sual khawh le thih khawh kan si dih ko. Pastor pakhat zong "Covid-19 hi ka tih lo. Pathian nih bia a ka ruah. Covid-19 nakin Pathian cu a lianngan deuh. Biakinn pumhlonak cun a herh le thawng zong ka tla ko lai" tiah a ti i, a thaizing kiptuh ah a zaw i Covid-19 ruangah a thi colh. Pastor zong nih Evangelist zong nih fawi tuk in biachim ding a si lo. Kan chim ko zong ah Pathian Thiangthlarau riantuannak aa phuan lo ahcun, pastor le biaknak minung zong a hrialmi zawtnak asi lo.

Kan President zong dam hram ko seh. "Wuhan virus, Tuluk virus, Kung Flu, ramdang virus" tiah a phunphun min a sak. A caan ah "Coronavirus cu tih ding a si lo. Flu bantuk sawhsawh a si. Flu zong in mi tampi an thi ko cu teh" a rak ti. A cheu nih, "Coronavirus hi a taktak a si lo. Lih (hoax) a si" tiah a rak ti. President hmanh nih, voi tampi cu, "U.S sipuazi tlaktertu ah a ka raltu nih an hman mi hriamnam a si" tiah a ti le riankhar duhlo ruangah tapaihhmohmi hmanh, "freedom" nan hmuh a hau tiah a forh hna. A tu cu a mah a zaw ko cang. Cucaah Covid-19 cu a mah a tihlomi zong zeihmanh ah a rel hna lo. A nih cu zei min an sak zong ah a zeipoi lo. Minung tu hi  kan tei khawh tuk caah, ralrin a herh. Tih ding zong a si i i ven zong a herhmi a si.

Covid-19 nih cun, a hohmanh thleidang lo tein mi a hrial lo. A luh hnawhmi hna a luh hnawh ko hna. A fahtermi hna an fak taktak. A cheu nih 1-2 ah nunnak a lak hna. A cheu lungfim lo le moltamh in a tuah hna. Cucaah ngamh tuk ding a si lo. Hrial khawh le ven khawh tu hi kan i zuam a herh. Culoahcun Covid-19 nih cun minung zeihmanh thleidang lo in hrial a kan tim lo!

----------------------------------------------

U.S ah khuasik duhsak tein a tla ziahmah i, Coronavirus zawmi hi an karh ziahmah ti a si. Coronavirus a chuah ka in, scientist nih hihi an rak tih bikmi le phan bikmi a rak si zungzal. Khamnak sii le damnak sii kan chuah manh lo ahcun 2020 khuasik hi minung tampi kan zaw kho i, kan thi kho. Flu le Covid-19 aa cawh in tlangrai a chuah sual ahcun kan i veng kho te lai lo" tiah an rak ti zungzal. 

NBC News (October 10) an chimmi ahcun, US nichuahchaklei ramkulh (6) ah hin,  a liamcia zarh hnih chung ah hin, Covid-19 zawtnak hi 25% a karh tiah an ti. Cu hna cu New York, Pennsylvania, Vermont, New Hampshire, Connecticut le New Jersey hna ah a si. New York ahcun zarh  a kai i, nikhat ah 500 cung lengmang zawtnak an i chonh ti a si. Hi ka ramkulh panga ah hin, NY, PA,VT le NJ hi Democratic Governor an si. New Hampshire le Connecticut hi Republican an si. 

Nifatin tein U.S state 6 ah hin zawtnak hi sang bik a karh i, vawleicung zongah a karh ti a si. US state e 6 chung ah hin, tam bik a karhmi hna cu:-Missouri, Montana, North Dakota, Ohio, Oklahoma, le West Virginia a si. Aa tong sual ngai fawnmi cu, hi state 6 chung ah hin, Montana dah ti lo cu Governors (5) hi Republican Party an si. 

Ohio Gov. Mike DeWine (Republican) nih a chimmi cu, "Hmurhuh huh nih a kan nor tuk cang. Hi ti um lengmang hi a kan nor tuk. Asinain kan fale zawnruah ah kan hmur ah aa thlai a hau ko. Kan mah zawnruah ah hruk a hau ko" tiah a ti. A ruang cu Nizan ni nikhat lawng ah Ohio ah minung 1,840 nih zawtnak thar an ngei. Okalahoma zong ah 1,524 an karh ve i i, Missouri cu 3,000 tang deuhvak mizaw thar an um i, ni nikhat ah 129 an thi i, tam bik an thih a si. 

State pakhat le khat, khua pakhat le khat zong hi khual tlawn lo ding hi ralrin an i pe cuahmah hna. Illinois zong ah zawtnak a karh caah, Chicago khua cozah zong nih Chicago khuami kha Covid-19 a karh tuk caah Indiana tlawn lo ding hi ralrinak an pek hna tiah Indy Star news ah an tial. 

WHO nih nizan October 9 ni khat lawng ah, vawleicung pumpi ah mizaw thar 350,766 an um tiah an ti. Nai cikua i nifatin mizaw thar karhmi a sangbikmi nakin nai Ningani karhmi hi 12,000 an tam deuh ti a si. Europe lawng ah hin, 109,000 an karh tiah WHO nih an ti. 

US hi, zarh (8) chung hi, Covid-19 zawtnak hi a karh chin lengmang rih. Nai Ningani ahcun US ram chungah mizaw thar 56,191 an um chap caah, August thla in ni nikhat ah mizaw tambik an karh a si tiah Johns Hopkins University nih zawtnak an zulhdawi pengnak ah kan hmuh. CNN News ahcun Johns Hopkins cazin tuahmi ah, 57,420 mizaw thar an um ti a si (Hihi report an tuah caan aa dan caah a si kho).

Hihi zawtnak a karh caah le a va test mi an tam caah a si i, "An testmi hna a tam ruangh si lo in, ka zaw rua tiah lunghrinnak a ngeimi pawl an va testmi le doctor te nih test an fialmi hna kha a si."

U.S cozah tang riantuanmi CDCP (Centers for Disease Control and Prevention) nih an tuaknak ahcun, October thla dih ah hin, U.S ah minung 233,000 kan thi te lai ti a si. Cucu November ni (3) thimnak hlan deuh vak ah a cang te ding in an ruah. Cu an tuaktan chungmi mizaw le mithi um te dingmi zoh tik ah, zarh khat ah minung 2,800 in 6,800 kar kan thi kho i, October 31 tiang hi cu ti cun a cang kho mi a si tiah an ti. 

Tuan deuh an rak tuaknak ahcun, tu tan zarh dongh ah hin minung 207,000 in 218,000 an thi kho tiah an rak ti i, tu chun October 9 (Ningani) ahcun minung 213,390 an thi i, minung 7,648,256 hi tha tein theihmi a zawmi an si tiah Johns Hopkins University nih an ti. 

Mithi zat tu cu an dor deuh ngai cang. September zarh khatnak ah minung 5,611 an thi i, October zarh khatnak ahcun 4,869 an thi i, 13% a zor ti a si. Cucu thanuam awk deuh a hung si nain, hihi aa thleng kho pengmi a si. 

Covid-19 khamnak sii hi a chuak kho rih lo. Hniksak lio lawng a si rih. Damnak sii taktak zong hi "a tha" tiah fehtermi a um rih lo. Sekhan ah hniksaknak caah hman liomi lawng an si rih. Remdisvir timi zong hi hniksak lio mi si a si. "Covid-19 damnak le khamnak sii a chuah hlan ahcun, minung sining hi hlan bantuk in punghman kan phan kho lai lo. Covid-19 khamnak sii hi 2021 thal chuah hnu lei lawng ah khin a chuak kho te lai" tiah Dr. Anthony Fauci nih a ti. 

Hi tin a si caah, pumpak pakhat cio hi tuanvo kan ngei. Hmurhuh huh ding le pe 6 hlat um hi, himnak bik a si an ti. Hi bantuk a si caah, cozah zong tuanvo an ngei. Governor zong tuanvo an ngei. Mipi zong tuanvo kan ngei. Khrihfabu le hruaitu zong tuanvo kan ngei. Kan mah kan zawtlonak ding le mipi zawtlonak ding caah, tuanvo tampi kan ngei hna. 

A ra laimi khuasik hi, CDC le Dr. Anthony Fauci chimmi a dik ahcun USA ca lawng siloin vawleicung pumpi khuasihnak ram ummi caah, a buai kho ngaingaimi khuasik a si kho. October thla dihnak ding caah zarh (3) a duh rih. Thla dih hlan ah minung zapite 233,000 an thi te lai tiah CDC nih an timi hi, kan i zuam cio ahcun a zor kho i, kan i zuam cio le daithlan ahcun hi nak tam zong thih khawh a si ko.

Cu chung ahcun "A ho dah aa tel lai? A ho dah aa tel la lo?" timi cu a hohmanh nih chim khawh a si lo caah, Pathian zumhnak le bochannak le pumpak cio zong ralring tein um hi a herh ko!

---------------------------------

Zoh chihmi ca

1. NBC News, October 10, 2020 "Coronavirus cases set new single-day records in six-U.S. states and worldwide"

2. AP News, Ocotber 9, 2020 " UN: New daily record as Covid-19 cases hit more than 350,000"

3. CNN News, October 10, 2020 "US sees highest number of daily coronavirus cases since Agust"

Pathian nih hin fimnak in van le vawlei le zeizong vialte hi khuaruahhar in a ser. Vawlei le arfi thlapa an i mersan ning le pingpalo ah an zuan ning hna ruah ahcun, Pathian thil serning cu "Ka khuaruahhar tuk" ti dah ti ko lo cu, chim ding a um ti lo. An kong theih khawh ding hi a tlawm tuk. 

Pathian nih hin, minung zong hi a mah muisam lo in a kan ser bantuk in, fimnak zong hi sang taktak a kan pek ve. Mifim mi nih hin, vawleicung minung kan hmanmi thilri vialte hi, a fate in a nganpi tiang, fimnak in an ser. Radio, telephone, vanlawng, rocket, hriamnam phunphun le sii-ai tiang in, mifim sermi a si. Mihrut nih thil an sermi pakhat hmanh vawleicung ah a um rih lo. Cucaah fim cu man a ngei taktak i, Bible nih "rubby lungvar nakin a man a sunglawi deuh" tiah a tinak a si. 

Vawleicung ah hin, cu mifim cu phun tampi an um. Politics in, science (chemistery & physics) in, catial in, lungthin fimnak in, sipuazi thiamnak in tampi aa then. Minung kan nunnak caah a tha i a herh khun tuk in ruahmi zong an um ve hna. Cu bantuk ruahmi thil hna caah sermi laksawng zong phun tampi a um i, cu sermi laksawng vialte lak ah hin, Nobel Prize hi vawleicung ah nihinni ah a sang bikmi laksawng a si. Hi a hmumi hi cu, mi tlawmte lawng an si. 

Kokek Nobel Prize hna ah hin a tanglei (5) hi an si i, a hnu bik khi hnu ah an chapmi a paruknak a si.

Nobel Prize hna zong hi, mihrut nih hmuh a um bal lo. Mifim le miza taktak lawng nih an hmuh. Nobel Prize hmumi cu kan uar hna pek, uar hna lo pek ah miza taktak an rak si ko. Nobel Prize kong ah hin, thil khuaruahhar hi tampi a um i, Pathian khuakhan a si kan ti men ko lai. Israel miphun hi tam bik a hmumi an si. Cu zong cu thil khuaruahhar a si. 

2020 ah a dang khuaruahhar pakhat cu, Economic Science in Nobel Prize a hmumi pa pakhat cu, a hmuh hi aa thei lo. Telephone an chawn kho lo ti a si. Cu pa cu Paul Milgrom timi tar pa a si. Amah lawng nih a hmuh siloin a hawipa Robert Wilson he an hmuhmi a si. 

Cu hna cu sipuazi fimthiamnak ngeimi Stanford professor Robert Wilson le a hawipa Paul Milgrom an si. 

Robert Wilson nih cun Economy Nobel Prize kan hmu timi a theih tikah ah, a nupi he zan tlai ah an va kal i, a hawipa Paul cu innka an kingh i an thangh chawm i an va chimh. Ruahphaklo pi ah thawngtha tuk zantim ah van theih cu Paul cu lunglawmhnak in a khat.

Hi hna pahnih hi, sipuazi mifimthiam (economist) veve an si pin pin ah, ca zong an tuah ti i, professor zong an tuanti i, innpa zong an si. An tuahmi ca cu "auction theory timi ca an tialmi ruangah a si" he Royal Swedish Academy of Sciences nizan Nikhatni ah an ti. 

Milgrom le Wilson hi, California ummi Stanford University ah Professor an si veve. "Zeitindah auctions hi rian a tuan khawh ning a si" timi theory an chuah i ca an tialmi ruangah an theihhngalhmi hna an si. The Royal Sweidish Academy Sciences nih an timi cu, "Thil dang bantuk in tuah tawn ning bantuk in zuar khawh a si tilomi thilri le minung thazaang riantuannak (services) kha zeitindah kan zuar khawh lai" timi ruahnak thar kha an chuah i, cucu a taktak ah hman khawh dingmi tiang in ca an tial caah laksawng an pekmi hna a si. Auction ahcun thil man deng in, million tampi man tiang zong a um.

https://www.msn.com/en-us/news/other/camera-captures-moment-nobel-prize-winner-learns-he-won/vi-BB19XkqV?ocid=msedgdhp

U.S khuasik hi tih a nung ngaingaimi caan a si tawn. Doctors pawl an thin a phan zungzalmi cu "Flu pandemic" (Tohkuai pulrai) timi hi a si. Nihin ni ahcun Tohkuai pulrai pin ah, Covid-19 pulrai hi a voi hnihnak a rak chuak sual lai maw timi hi an thin a domh in an i domh. Atu U.S hruaitu hna nih hin, Covid-19 hi politics ah an hman i, a pawi ngaingaimi a si. Hihi politics zong a si awk a si lo. Theology zong a si awk a si lo. 

Nifatin tein kan tonmi thil a si cang i, tih dingmi zawtnak pakhat a si. A ruang cu chonh a fawi. A cheu caah a din ko nain mi tampi caah thih a fawi ngaingaimi zawtnak a si. Ven awk a har taktak. Nuva a thimi an tlawm lo. Mino zong a thimi an tam ngai ko. Naite ah New York ah doctor nu monote a thi. Dallas ah baseball coach kum 29 a thi. Tuluk ram ah doctor le nures thimi an tlawm lo. USA ah Nurses 200 kuakap an thi cang ko. Yangon zong ah nurse minote a thi ve ko. Kan chim cawk lai lo. 

Nihin ni ah vawleicung pumpi ah 1.08 million an thi cang i 38 million an zaw cang tiah John Hopkins University ummi Center for Systems Science and Engineering nih an ti. 

Cu tluk in minung a zawttertu le nunnak a lami zawtnak hi, tih ding a si lo timi te hna hi, a diklomi thil a si. CDC nih hmaihuh a herh. Huh ding an si an ti ahcun zulh ding a si ko nain, kan President hna hmanh nih CDC zong an al peng hna tik le doh peng tik ahcun mipi caah ralrin ding a fawi lo. Daithlan sual hi a fawi taktak. 

2019 December ah Wuhan khua in aa thawkmi zawtnak hi, nihin ni ah vawleicung ah a phaklonak ram a um ti lo. USA ahcun 7.87 million tluk an zaw cang i, 215,882 an thi cang tiah October 13 ah an tial.  

Hlan ah New York State hi mizaw an tam bik i, a tu ahcun California a si cang i mizaw 863,000 an si. USA ah minung tambiknak zong an si ve. Mirum milian le beach thatha umnak a si i, minung kha hren khawh an si lo caah, zawtnak hi a karhnak khun a si kho. A van changtu ah Texas a si i minung 842,000 an zaw cang i a van changtu ah Florida an si i 739,000 an phan cang.  Mithi ahcun New York an tam cem rih i, 32,905 an thi cang. A van changtu ah Texas a si i 17,145 an thi. California ah 16,633 an thi cang. 

U.S ah hin, a liamcia Spring ah hin Covid-19 in a thimi hi a tu nak in 75,000 an tam deuh lai tiah an tuak tiah USA Today an tial. Hihi "peer-reviewed study nih an tuahmi ah an chim. Hihi Virginia Commonwealth University nih an tuaknak a si. March ni (1) in Agust (1) tiang tuak tik ah hin, voidang nakin mithi 20% an tam deuh. Cu a thimi chungah 67% lawng hi Coronavirus a si tiah an fehter khawh. A tangmi hi tha tein check in an theih khawh manh hna lo caah a si lai tiah an ti.  

Nihinni ah sianginn an onmi le hmurhuh lo in politics biachimnak hna an tuahmi le pe 6 hlatnak zong ah um lo in, an ummi ruang ah hin USA zong zawtnak hi fawi ah a lo kho lai lo ti a si. A loh lo pin ah a karh rih lai i, khuasik ah hin a zual kho ti a si. A tu khuacaan a van lum deuh lio hmanh ah, mizaw hi tluk in an tam i, mithi an karh lio ah khuasik a van tlak i tohkuai (Flu) tlangrai hna aa phua sual lai timi hi, doctors le scientist an thin a phan bik a si. 

2020 khuasik cu, sii lei thiammi sibawite le Covid-19 tihnunnak kong a theimi scientiar nih cun an ngaihlah ngaingai ko. Sizung riantuantu pawl le an baa tuk cang fawn i, USA ah a voi hnihnak Covid-19 virus tilet a chuah than ahcun mipi an cai taktak te lai tiah ruah a si. Scientist cheukhat nih cun 2021 khamnak sii a chuah tiang cu, Covid-19 hi a zor taktak kho lai lo tiah tiah an ti. Ralrin taktak cio kan herh ko. 

--------------------------------------------------

Chinchiah

John Hopkins University nih Covid-19 mizaw, mithi le a dammi cazinthlaknak cu a tanglei an website ah zoh khawh a si.

https://coronavirus.jhu.edu/map.html

Covid-19 zawtnak U.S a phanh ka tein CDC doctors le scientists le NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases) director Dr. Anthony Fauci nih "hmurhuh huh le pe 6 nak hlat um le thiang tein um" hi a fawizang bikin Covid-19 in kan i vennak ding ah a lam a tha bik a si tiah an rak ti peng. Vawleicung pumpi ramkip mifim le doctors hna nih hmaihuh (mask) tha an pek lio le WHO doctors nih "hi thil man deng te hi minung nunnak ah kan i vennak tha bik a si" tiah an rak ti peng. Doctors le nurses te zong nih "hmurhuh le hmaihuh (face mask) hi vennak tha bik a si tiah an ti zungzal.

Dr. Anthony Fauci nih cun, "A man a deng temi face mask hi kan i vennak tha bik a si. Social distancing (pe 6 hlat um) hi kan tuah hrimhrim a herh" tiah voi tam tuk hi a chim. Dr. Fauci cu 1984 Pre. Ronald Reagan chan in NIAID Director a si i, President (6) he rian an tuan cang. Tu chun ni ah budget 5.9 billion budget (2020) a tawlrelmi NIAID director a si. 

Kum tampi President (6) he rian a tuan cangmi Dr. Fauci cu, a tu kan President he cun rian an tuan ti kho lo ngai. A ruahnak aa khat lo i, an aw an i thei lo. An bia a kalh lengmang. President zong nih hin, Dr. Fauci nih ngandamnak kong ah ruahnak a chimmi a bia hi, a zul duh lo. A doh peng. Mipi lakah a doh i a sawisel.  

President lawng si lo in, President a tanhmi politicians tampi nih "hmurhuh le pe ruk dan hlat um" (social distancing) timi hna biapi ah an chiah lo tik ah, Dr. Fauci le CDC bu khat, President le hawi le pawl hi bu khat in, fak ngai in bia-elnak le theihthiam lo nak zong an ngei pah lengmang. Hi bantuk in, U.S ram hruaitu hna le zawtnak kongkau theimi doctors/scientist te hmunkhat ah lungthin khatte in rian an tuan khawh lo tikah, a theipar cu a tu minung 8.5 million zawtnak le 223,000 renglo thihnak a chuahnak a si ko cang. 

Nihin ni tiang in, Covid-19 khamnak sii le damnak sii a chuak kho rih lo. President nih cun "Khamnk sii hi a rau lai lo. Zarh lawng in a rau cang lai" tiah a tinak hi a sau tuk cang. March thla in a si cang. Nihin ni ah a tha bak timi sii a chuak kho rih lo. Cucaah vennak tha bik cu "hmurhuh le hmai-huh" hi a si ko tiah scientist nih an ti peng rih.

Nihin (October 23) ah New York (Reuters) in catialtu hna-Maria Kaspani le Kate Kelland- nih ca an tialmi zoh tik ahcun "tihnung le tuksapur" ngaingai a si. Hi hna pahnih hin, University of Washington's Institute for Health Metrics and Evaluation (IHME) ca an chuahmi cherhchan in an tialmi a si. 

An timi cu, "U.S minung vialte nih MASK an i hruk dih lo ahcun February 2021 ah ahcun minung 500,000 tiang an thi kho" tiah an ti. Khuasih tikah minung hi innchung ah an i benh hna i, "virus" hi a karh a fawi deuh ngai ti a si. 

Nihin Ningani (October 23) lawngah, USA ah miung 82,600 nih zawtnak an ngei i, Covid-19 a chuah ka in, ni nikhat ah a karh bik an si. Nai Nilini lawng ah ram pumpi ah 76,195 mizaw thar an um. Reuters catialtu hna nih U.S Covid-19 zawtnak kong an hlat tik ah, July 16 hi ni nikhat ah mizaw an rak tam bik ni a si i, minung 77,299 an zaw ti a si. India lawnglawng hi, U.S nakin ni nikhat ah mizaw a tam deuhmi an si i, September 17 ah 97,894 an rak zaw.

Nihin ni thil sining zoh tik ah, IHME hruaitu Chris Murray nih an timi cu "A ra laimi khuasik ah hin mizaw tampi an karh lai" tiah an ti. Amah nih cun, "Dr. Fauci nih a kan chimhmi hi kan ngaih i, American minung vialte lak ah 95% nih hmurhuh kan hman ahcun, February tiang ah hin minung a thimi 130,000 a zor kho tiah an ti. MASK huh hi thapek a herh tiah ti a si. 

Cu bantuk in doctors nih ruahnak pe peng ko nain U.S President le politicians cheukhat nih, cucu an doh peng ko. Khuaruahhar ngai a si.  September 26 ah Rose Garden i Supreme Court Nominee Judge Amy Coney Barrett nominate lio zong ah, cozah upa tampi hmurhuh lo in an kai hna i, minung tamlak te zawtnak an rak ngei. Cu lakah Nee Jersey governor hlun Christ Christie (R) zong aa tel ve i, ni 7 ICU ah a um. Cucaah Dr. Fauci nih cun, Rose Garden ceremony cu "Super Spreader event" tiah min a sak phah. 

Nihin ni ah State 14 ahcun a karh ngaingai i, cu hna cu Alaska, Arkansas, Illinois, North Carolina, North Dakota, Ohio, Oregon, Rhode Island, South Dakota, Tennesse, Utah, Wisconsin le Wyoming hna an si. Ohio hi, a tu kan mah umnak cu a si i, minung 192,948 an zaw i 5,184 an thi cang. A tu tiang ah sizung ummi dihlak 17,866 an phan cang. 

Mizaw an karh bantuk in, sizung kaimi zong an karh. Mi tam deuh cu inn ah an i thlawp hna. Nizan Nilini ah minung 916 an thi i, tu chun Ningani ah 1,200 an thi. Cucu August in a thawng leng an thih hi, a voikhatnak a si. 

Nai Nilini ah hin, thla hnih chung ah U.S ah sizung ah Covid-19 mizaw tambik an kai ni a si. A tu lio ah fehter cangmi U.S sizung ah Covid-19 in thlawp cuahmahmi hi 41,000 an um ti a si. October 1 in tuak ahcun 34% an karh ti a si. 

Reuters nih an tuaknak ah, milu zat in epchun i tuak tik ahcun North Dakota hi a karh ning a rang bik a si i, Nilini le Ningani he mizaw thar 887 an um ti a si. Cucu U.S ah fak bik in Covid-19 nih a tonghmi state a si. A van changtu ah hin, South Dakota, Montana le Wisconsin an si tiah an ti. 

U.S state 8 nih cun tu chun Ningani hi, sizung ah Covid-19 mizaw tam bik an um a si tiah thawng an rak thanh. Cu hna cu Alaska, Kentucky, New Mexico, North Dakota, Ohio, Okalahoma, West Virginia le Wyoming an si. Nashville, Tenessee sizung ahcun mizaw hi 40% an karh tiah thawng an thanh. 

University of Wisconsin Health, Madison khua i Emergency ah rian a tuanmi Dr. Jeff Pothof nih cun, "Mipi ngandamnak ding caah, Democratic Governor Tony Evers  nih Covid-19 kong ah upadi a chuahmi zong zul duh lo in, court ah tazacuainak te hna a um tik ah, lungretheih taktak a si" tiah a ti. Kan sang le khua ah Covid-19 hi a karh ngaingai caah, a hmantlak hi aa dawh tuk lo ee" tiah a chim chap. Ilinois ahcun minung 2,500 dengmang hi a tu lio ah Covid-19 zawtnak in sizung ah an um. 

U.S nichuah-chaklei ramkulh hna hi, zawtnak a karh ning a fum bik an si nain a karh lei cu an panh ve. Boston cozah sianginn pawl cu tu zarh in kai a si ti lo. Online lawng tein an kai than cang. 

A tu khuasik tlakka i zawtnak karh ning hi kan hnu Thal lio nakin a karh ning a rang deuh. Nitlaklei le Midwest hrawng hi sizung kaimi an tam ngai i, sizung hi an khat ngaingai ti a si. 

Nihin ni ah mizaw tambiknak state 12 hna cu, Texas, California, Florida, New York,Illinois, Georgia,North Carolina, Tennessee, Arizona,New Jersey, Pennsylvania le Ohio an si. Khuaruahhar ngai a si mi cu, hi state pawl hi Republican Party le Democratic Party zatceu cio an si. 

Nihin ni Ningani ah "USA ah 8.5 million an zaw cang i, tampi an dam ve cang. A tlawm bik ah 223,752 an thi cang ti a si. Ningani ah minung 916 an thi" tiah Johns Hopkins University nih an ti. Mask hruk hi Covid-19 khamnak ah a tha bikmi a si i, hi mask hi hruk lo in an um ahcun, USA minung hi February ahcun 500,000 an thi kho i, 95% nih an i hruk ahcun mithi 130,000 an zor kho ti a si. 

Cu tluk in scientist le doctors nih hmaihuh huh a herh tiah an ti peng ko mi hi, USA mi tampi nih hruk lo in um peng an i timhmi hi khuaruahhar cu a si ko. Hi hmurhuh hruk an doh chung le an duhlo chung paoh ahcun Covid-19 ruangah February ah minung 500,000 an thi taktak ahcun zeidah a miaknak a um? Cucaah hmurhuh a duhlomi nih an duh lo zong ah, careltu nang le kei nih cun hruk ding a si ko. Minuntes pakhat chungah zawtnak hi lak khawh a si ko caah, hmurhuh huh cu khingrit ah ruah ding a si lo. 

--------------------------------------------------------

Zohchihmi ca

1. Total U.S. COVID-19 deaths could hit 500,000 by February, researchers say 

https://www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-usa/total-us-covid-19-deaths-could-hit-500000-by-february-researchers-say

2. Study: U.S facing 500,000 COVID-19 deaths by end of February 2021

https://www.fox5ny.com/news/study-u-s-facing-500000-covid-19-deaths-by-end-of-february-2021