Biahmaithi: "Bungtlang khua Saisihchuaklam awr in an zuang pah cang ti thawng ka theih tikah, lunglawmhnak in ka khat. Ka lawmh lawng silo in kai lunghmuih fawn. Zeicatiah "Bungtlang khua hi Saisihchuaklam cungah zuan ah a tha lai" tiah a rak chimtu le phuangtu minung pakhat ah ka tel ve caah asi. Hi bantuk achimmi hi keimah lawng ka si lem lai lo dah. Hi ka rak chim lio caan hi, 1997 ah asi i, nihin cun kum 18 nak asi cang. Cu ka rak chim lio caan ahcun, minung thinlung in ruah khawh ding a rak si lem rih lo nain nihin ni ahcun ataktak ah a cang cuahmah cang. Khuathar hi Nukaitlang ah an tlak caah, Nukaithlang Khua ti zong in auh ah aa rem ngai ding asi.
 |
| Bungtlang khuahlun (Ref. google.com) |
Umnak
Bungtlang khua cu Thantlang Peng, Vailamtlang khua a hriang bik ah a ummi khua asi. India-Burma ramri, Tipi le Tio tivapi hna an i tonnak in nichuahlei meng 5 tluk a hlatnak, Buntlang tlangbo cungah aummi khua si. Thantlangpeng ah tlang minthang asimi Ciriang Tlang in nitlaklei kap ah a um.
Buntlang cu a umnak hi a sang ngaingai. Ralkap Sakhan caah atha taktakmi khua asi. Ciriang Tlang cu tlanghluan sau ngai asi. Ciriang Tlang in tlang hna cu nitlaklei ah duhsah tein an va tum ziahmah i, Thau ram chung ah aummi Innralbo, Nukaitlangthluan ti in an va niam ziahmah. Thau le Bungtlang ramri umnak Tuaihmawngpi rawn a phak tikah a niamnak cem hmun ah a tla.
Cuka Tuaihmawngpi umnak hmun in, tlang cu duhsah tein nitlaklei a sang ziahmah than i, Bungtlang khuabo ahcun tlang sang ngai ah a va chuah than. Buntlang in tlang cu an niam ziahmah than i, Tio ah a va dong.
Thau le Bungtlang ramri a niamnak cem hmun hi, kan fathau lo a rak si i, tang (3) ka kai lio ah ka nu le pa he kan rak kal lengmang nak hmun asi. Nukaitlanghrawn cu India le Bungtlang kan tlawn ah pal lengmangmi asi fawn. Cucaah Buntlang ram le Nukaitlang hrawn umtuning hi ka lung a fiang ngai.
Saisihchuaklam hi Thau in Hriawhva ah tla. Hriawhva in duhsah tein cho ah kai i, ka pa lo bua umnak Tuaihmawngpi umnak pawngte ah a chuak. Cuka cun tlawmpal tlang a hrawn i Saisihchuak lei ah va zuang than. Cuka Tuaihmawngpi umnak hmun cun, Bungtlang khua cu meng 2 kuakap hrawng lawng a va hlat.
Bungtlang khuahlun cu, tlangbo cungah a um caah, khawika lei kal zongah khua in chuk ah zuan a hau. Nichuahlei, nitlaklei, chaklei le thlanglei kal zong ah chuk lengmang zuan asi. Va tlawn paoh ahcun, cho ah kai i, khua phak in, tlangbo zong a dong ve mi khua asi.
 |
| Tipi le Tio tonnak (Ref. www.alltravels.com) |
Bungtlang khua hi tivapi pathum Tipi, Tio le Hriawhva hna an i tonnak kam bak ah a um. Amah cu tlangbo cungah a um ko nain, tlang nih killi in an kulh caah, a lin ngaingaimi khua pakhat asi.
Thal ahcun a lin i, a rocar. Furpi ahcun ruah a tam ngai. November in February thla tiang hrawng hi, khua asik. Tio, Tipi le Hriawh tikhu a tam caah, hlan ahcun khuasik ah hin chum nih a zelh peng i, chung 11:30 tiang hrawng hi cu, nika hmanh a rak lang kho set lo. Khua a chia rua ti awk in a rak um peng. Cu caan lio cu a dam ngai i, an ram ahninghno ngaingai.
Atuanbia Tawi
The Chin Hills Vol.1 ah Buntlang khua kong tawite an rak rial. Cu i an tialmi ahcun, "Thau khua pawngah khua fate pahnih an um. Cu khua hna cu a caan ah minung an um i, a caan ah Thau ah an rak i fon tawn. Khua pakhat cun Bungtlang asi" tiah an rak ti. Thau tuanbia zoh tikah, a dang khua pakhat cu Ruabuk asi timi hi a fiang ko nain, The Chin Hills ah khua min an rak tial lo. Cucaah phundang in chim ahcun, hlanlio deuh i Bungtlang le Ruabuk khuami hi hlan ahcun Thau cithlah an si timi a fiang ko.
Thingram le Saram
Tualram asi caah, tualram thingkung phunkip an keu. Thilthing, fahia, laithing, thanvong, hriangcher, cer, mautang le tualram thing hna an keu. Thing fek ngai asimi ziting, khangril, khuaihnawt zong atam. Tualram asi caah, an ram ah mau a atam ngaingai. Zawngtah, dingzun, tanthei, khuhlu, thurtung, kumkual tam ngai a um.
Bungtlang khua tlatu hna le hruaitu hna hi an fel ngaingai timi alanghnak cu, thinghual tha taktak an ngei. An thinghual a kau i, thingkung a that caah a hmawng ngaingai. Ni a lin ngai ko nain, an thinghual ruangah, an khua a nuam i, khuacaan zong a daihter deuh (Map ah an thinghual zoh chih).
An ram ah ngengpi, sazuk, sakhi le ngal an tam. Vom a tlawm. Pawpi hi a um ngai tawn. Zawng, ngau, huho phun an um. Artau, varit le va dang aphunphun an tam. Tipi, Tio le Hriawhva tonnak ah a um caah, Laitlang ah ngasa a tamnak bik khua asi men lai tiah ka ruat. Nga phun tampi hi tivapi pathum ah an um hna. Hlan ahcun ngatlaih in pawcawm kho zong an rak um len tawn.
Nukaitlang
Nukaitlang cu Ciriang Tlang le Bungtlang karlak ah a ummi tlangthluan asi. Thlanglei ah Saisihva a um i, chaklei ah Hriawhva a um. Tlangthluan dawh taktak asi i, amin a thangmi tlangthluan pakhat asi. Sangau le Pangkhua lei in van zoh le bang ahcun, Nukaitlang hrawn cu aa dawh tuk i, hrawn a nuam tuk dingmi lam khi a lo.
Lairam hi hmun tam ngai ka phan i, khua tlaknak ding caah, Nukaitlang tluk in tlanghrawn phah a remmi tlangthluan ka hmu rih lo. Nukaitlang cu a rawn a kau; aphei fawn. Hmunhma a rem tuk. Sianginn, sizung, certual, palik sakhan le zei bantuk hmunhma ca paoh a rem dih. Nukaitlang ah khua i tla sehlaw, a tlawm bikah minung 200,000 kuakap cu innhmun rem taktak in an um kho dih lai. Cu tluk in hmunhma a remmi hmun asi. Cu ka ahcun khua i tla sehlaw ti hi, a hmumi paoh nih chun mang an manh cio tawn.
Sihmanhsehlaw ataktak tlakter ding cu khuate dirhmun ahcun a rak fawi lo. Ruah ngam le tuak ngam ding hmanh khi a rak si lo. Asinain hmailei ahcun lam a um kho mi asi. Zeicatiah Bungtlang khua hi Nukaitlang pawngte Saisihchuaklam cugnah an pem cang caah asi.
Bungtlang Khua Thar
"Bungtlang khua hi Nukaitlang ah zuang hna sehlaw atha tuk hnga?" tiah mi tampi nih kan rak ruat lengmang cio ko hna. Ataktak ah tlakter cu a rak har tuk.
College kan kai lio ah, lam hi Thau lei kal ding le Ruafiang in Nukaitlang ah kalter ding hi, kan rak i cuh hna. Kan khua lila zong, khua thar kong ah kan buai lengmang. Cucaah khuami zong ka rak timi hna cu, "Khuathar zuan hi nautat phun in kan um i, khua kan ser khawh tung lo ding ahcun, kei cu Nukaitlang tu ah hin zuang hna u sih law a tha deuh lai. Buntlang le i fon u sih law, cun Sialam, Hmunhalh, Ruabuk le khua dangdang an rak pem lai i khua lianpi kan ser lai; kan chan chungah khuapi (town) ah kan ser khawh lai" tiah ka rak ti hna.
Khuami upa pakhat nih, "Cucu chim len hlah. Hi tluk lam kan i cuh lio ah, minung lungthin na vaivuanh lai" tiah a rak ka sik. Asinain kei cu ka thinlung a dai rih lo. Atu zong ah Thau khua chuahtak in Nukaitlang tlak hi ka forh rih hna. Thau khua khuathar i kan i fonh khawh tunglo ahcun, Nukaitlang i khuatlak hi, Thau ca he, Vailamtlang ca he, Lairam ca he, thil tha deuh asi lai tiah ka ruat. Cucu ka lungthin tak te asi.
Bungtlang khua cu ka rak tlawng lengmang. Nukaitlang ka hrawn fate Bungtlang hi pem hna sehlaw, zeitluk in dah hmailei ah an caah a that hnga ti hi ka ruat lengmang.
Rev. Sang Haih he, June 1997 ah Bungtlang khua kan rak tlawng. Cu lio ah Pu Ram Hlun Thang nih "Vungte na kan tlawng bal lo i, na kan tlawn lio ah meeting kan hrilh lai i, bia siaherh kan ruah" tiah a rak ti. Cu lio ah bia siaherh tam ngai ka rak chim.
Cu i ka rak chim bikmi thil (5) a um.
1. Hriawhva, Tio le Tipi ah, Bungtlang nih bom le khiangzo in nga thah ti lo ding. Hihi nan van khap bak lai.
2. Bungtlang le Thau ram ah uico in khan hnawh lo ding le ramvaih lo ding
3. Lotha Rawn hi zeitindah Buntlang nih kan tuah khawh lai timi ruah ding
4. Saisihchuaklam Thaumi nih kan pemhmi hi i hrawm u law, hlunhlaiter ding
5. Saisihchuaklam kalnak Nukaitlang ah Bungtlang khua thial ding; saisihcuaklam awr in inn sak ding; Ciriangtlang ah tii lak ding; Bungtlang thinghual caah Thau ram tlawmpal in hal ding tiah ka rak ti hna. Biatak tein ka rak forh hna.
Sihmanhsehlaw, cu lio ah lamsul a um lo. Saisihchuaklam kongah ruahchannak a um tuk lo. Zeicatiah kum 40 nawn lam kan rak co cang i, Ruafiang tiang lawng motor lam aphan. Motor nih le azul fawn lo. Saisihchuaklam caah, cozah nih zeite hmanh a rak tuah lo. "Cozah lam asi" timi lawng bak a rak si. Khual tlawng zong nih, Hmunhalh lei lam tu hi an rak hman deuh fawn. Saisihchuaklam hmangmi cu Thaumi deuh lawng kan rak si. Cu bantuk dirhmun ah, Bungtlang khua Nukaitlang hrawn i pem ding timi cu, hruh bia a lo.
Ka rak chim rihmi cu, "Bungtlang khua hi tii a har tuk. Global Warming timi hi a zual chin lengmang i, atu hmanh ah Bungtlang khua hi, hi tluk in tii nan har va si kaw, hmailei kum 50 ahcun nan khua hi tidin awk nan ngei lai lo. Cucaah Nukaitlanghrawn ah zuan i, Saisihva asilole Ciriang Tlang tiva pakhatkhat ti nan lak lai tiah ka rak ti hna.
Cu lawng si rih lo. Bungtlang khua hi a thatnak pakhat cu, Thantlang Peng ah, hmunrawn thabik pakhat "Lotharawn" timi Tio-Hriawhva tonnak pawng ah an ngei. Cu hmun cu leilet i siam khawh ahcun, minung thawng tampi a cawm kho dingmi leikuang ser khawh ding asi.
Lotharawn cu Nukaitlanghrawn in tanphei ngai in lam a kal ding asi. Cucaah Lotharawn tuah khawh ahcun, Bungtlang le a chehvel khua cu fawi taktak in aa cawm kho dingmi an si. Cun Bungtlang Ram hi, Kawlrawn bantuk in a lum. Thal ah a rocar nain, fur le khuasik ah a daam. Aruang cu "Tipi, Tio le Hrirawhva hna an i tonnak hmun ah a um i, tiichum a tam tuk caah asi." Cucaah Bungtlang ram hi, thilnung a tha taktak. Facang, kawawm, thingbahra, banhla, fu, theithu, saihawk, theikawlawng, zawngtah le thei khunkip an tha.
Cucaah lam kong ruah lawng silo in, tii, dumhau, Lotharawn le hmuhma ruah bak ah, Bungtlang caah Nukaitlanghrawn zuan hi a tha tuk ding khi asi a rak si. Cucaah Bungtlangmi he kan i ton fate, Nukaitlanghrawn zuan le Thau ram hi hal hna u ti hi ka forh tawnmi hna asi.
Dallas ka tlawn fate, Pu Ram Hlun Thang hi Bungtlang khuathar tlak a herhnak kong ka caihpi tawn. Bungtlang nih pa can taktak an i ngeihmi Rev. Lian Hre zong ka caihpi tawn. An mah pahnih nih an nawr ahcun thil asi kho dingmi asi. Bungtlangmi ka tonmi hna paoh hi, khuathar tlak a herhnak kong le khuahlun chuahtak a herhnak kong hi ka caihpi tawn hna.
2010 in Rev. Dr. C. Duh Kam le Rev. Lian Hre le Vailamtlang upa dangdang nih a kan hruai i, Saisihchuaklam cu biatak tein a kan cawhpi. An mah hruainak le tanpinak in le Vailamtlang mipi hna zuamnak thawng in le Kawlram lei ah Pu Van Kham, Pu That Bik, Pu Chan Rawl, Pu Lian Iap le upa dangdang hna zuamnak thawng in Saisihchuaklampi cu ruahlo pi in a pem. Tipi tiang motor duhpaoh in a van kal. Chawlet chawhrawl nih nih an van hman. Cuticun 2014 in Bungtlang khua zong Nukaitlanghrawn kamte ah an van pem.
Atu ca ka tial lio November 2015 ahcun inn 40 an i thial cang ti an ka chimh i, kai lawmh ning ka chim kho lo. "1997 ah Bungtlang khua hi nan tolh a hau" tiah raltha tein ka rak timi hna kha, atu ataktak ah a can tik ah, lung aa lawm tuk.
Amah belte, Saduhthah bantuk ning in, Nukaitlanghrawn taktak ah khua an tla kho rih lo. Aruang cu hmunhma remnak hi, Thau ram chungah a um caah asi. Asinain Saisihchuaklam or ah an tum caah a tha tuk. Tha a nuam tuk. Bungtlang khuathar hi, Saisihchuaklam tipi a va tlaknak in meng 2 kuakap ah si dawh asi.
 |
| Saisihchuaklam Tipi a va chuahnak (Photo: Dr. C. Duh Kam) |
Bungtlang khuathar an tlakmi thawng kan theih tikah, minung tampi nih kan rak manh mi, chun mang a tling tiah kan ruat i, kan i lawm kho taktak. Chun mang a manhmi cu keimah lawng ka si lai lo. Mi tampi an si ko lai. "Nan zuan awk asi. nan zuan ahcun nan caah a tha deuh lai" tiah, raltha tein a rak forhtu hna pakhat ah aa tel ve mi ka si. An mah lawng kan forh hna lo. Thau khua zong, Saisihchuaklam awr ah nan zuan awk asi tiah kan forh ve thiamthiam hna.
Saisihchuaklam pi cu cozah lam asi cang caah, a tha chin lengmang lai timi za ah za in a fiang ko cang. Cucaah hi lam or ah a zuang hmasatmi paoh hlawknak an hmu ko lai. Buntlang zong tampi hlawknak an hmu lai i, hmailei ahcun khua lianpi "Border Trade Khua" ah aa chuah kho te dingmi asi.
Hmailei Bungtlang Khua
1970 hnu deuh i, Middle School kan kai lio ah, sianginn ca ah kan rak cawn tawn i, Kawlram ah a min athang taktakmi ramri khua (4) an rak um. Cu hna cu Shan ram ah ummi Musee, Tachilake, Karen ram ah a ummi Paya-Tungsu le Taningthari Division ah aum mi Kawhtawng khua hna hi an rak si. Geography cawngmi paoh hih cu khua hna cu theih lo awk an rak tha lo. Zeicatiah ramri khua (border trade town) an si caah asi.
1984 kuakap i college kan rak kai lio ah, Tamu-Mawre hi India-Burma ramkar ah a lar bikmi Border Trade khua ah a van i chuah. Culioah Rih le Haimual lam hi an lar tuk rih lo. Rihkhuadar le Tio khua te hna zong an rak lar tuk rih lo.
1988 kum hnu deuh in, Kawlram ah 8888 Uprising a rak chuah tikah, thil sining duhsah tein a van i thleng. Champhai leiah refugee tampi an zam. Falam in a rak pem ciami Rihlam kha biatak deuh in hman a van i thawk. India ram thilchuak kha Mawre-Tamu in luhpi ti lo in Chhamphai lei in tam deuh an rak luh bantuk in, Kawlram lei in Tuluk-Thailand thil le Kawlram lei in thilri phunkip te kha, Tamu-Mawre lam lei nak in Chhamphai lei in luhpi deuh an rak si.
A ruang cu Manipur lei nakin Aizawl lei in lam a nai deuh caah ;phurtlunhnak caah tangka a dihmi a tlawm deuh caah asi, Cupinah Mizoram lei ah tangka a rak lutchuakmi a tam deuh i, Market a rak that deuh caah asi.
Thil sining duhsah tein a van i thleng. 1997 Thau i pastor ka si lio in, Saisihchuaklam zong duhsah tein hman hram a van i thawk. Thau Khuathar in Hriawhva in Nukaitlang in Saisihchuak ah lam dawh taktak le phei ngai in an rak dot. Keimah zong Hriawhva in Nukaitlang kar lamcawh ah loh-aa ka rak pe ve. Saisihchuaklam tha tein apem i rang zulh khawh ding asinak hnga ding caah, Thaumi thazaang bak in pemh a rak si. Bungtlang zong nih thazaang an rak chuah ngai ve.
Nihin ni ahcun, Bungtlang khuathar cu motor lam apem lawng siloin an khuami nih motor cycle tam ngaite an ngeih pinah, motor ngeimi zong an um cang. Thil khuaruahhar in an dirhmun aa thleng. Khuathar zuan a duh lomi le a dohmi zong an um ve rih. Sihmanhsehlaw, Bungtlang khuami dihlak hi, hi hnu kum 2-3 ahcun an zuang dih lai tiah ruahchannak aum. Zeicatiah khuathar cu an caah a let tam tuk in a that deuh caah asi.
 |
| Motor ngeimi zong an um cang |
Hi hnu kum 100 in a rauh tik ahcun, Bungtlang hi Kawlram ah ramri khua minthang asimi Mawre, Rih, Tachilake, Muse. Paya-Tungsu le Kawhtawng hna he chimkepmi khua asi te kho mi asi.
Hmailei Bungtlang Khua Plan
Bungtlang khua hi ramri khuapi (border trade city) ah aa chuah khawhnak ding caah khua plan (myopia-simanking) tha tein ngeih a herh. Zeitin dah ngeih ding asi lai timi cu atanglei bantuk in suai ding asi.
1. Khua hi Nukaitlanghrawn lei kap ah kauh ding
2. Certual, sianginn, sizung, palik sakhan, town hall tibantuk hmunhma tha tein zoh hmasat ding
3. Nukaitlanghluan hrawn in khualai lampi ser ding; lam tanphei tein ser ding.
4. Bungtlang in Ruabuak-Lungler lei ah motor lam pemh ding
5. Bungtlang in Sialam-Hmunhalh leiah motor kam pemh ding
6. Lotharawn ah tanphei tein motor lam pemh ding
7. Thinghual nganpi in ser ding le hmawng taktak in tuah ding
8. Khuachingchan asimi-Thau, Ruabuk, Sialam, Hmunhalh le adang khua chingchan zong nih, pem hnawh i khuapi ser ding asi.
9. Ciriang Tlang pang ummi tivate in khuachung caah tii lak ding
10. Khua chung le khuakam a daihnak ding caah, tuaihmawng, bung le thingkung thatha cin ding
11. Khuamin hi Nukaitlangkhua tiah a tha ding asi.
Acunglei thil (10) hna hi a tlamtlin khawhnak hnga ding caah, Bungtlang khuanu khuapa le hruaitu an biapi taktak. Bungtlang khuami nih lungput tha ngeih zong a herh. Cathiam, cozah he pehtlaihnak ngeih thiam le lungrual zong a herh. Bungtlang khuami nih mah canga khorh timi lungput ngei lo tein, lungthin kaupi ngeih le vision nganpi ngeih a herh.
Biadonghnak
Khuathar tlak hi a tha i, Bungtlang ca ko ah a tha khun. A thatnak atam tuk. Atu cu Pyidaungshu lanmagyi asimi Saisihchuaklam an or. Tii a tha. Khualak lam a phei. An lopil vialte umkalnak ding lam an phei. Leikuang an tuahnak Hriawhva he an i naih deuh. Thantlang le Sangau lei kal a fawi. An innlo a tha. Khua thar a tlami ah a than a rang pawl tak an si. Hi tining tein an than ahcun, hmailei ah zohchunh awk a tlakmi khua pakhat ah an i chuah te lai.