Sangau khua hi, 1970 kuakap ahcun khuate fate a rak si nain, nihin ni ahcun Mizoram Ramkulh khua vialte lakah, a thangcho cuahmahmi le a than a rang bikmi khua pakhat ah aa chuah cang.
Umnak
Sangau khua hi, India ram nichuah thlanglei ramkulh asimi Mizoram State ah a ummi asi. Lawntlai District nichuah chaklei hriang bik ah ah a ummi khua pakhat asi. India-Burma ramri a luangmi Tipi in nitlaklei ah KM 10 (lamhlun in) tluk a hlatnak ah a um. Sangau in Burma ramlei kal ahcun Buntlang pal hmasat asi. Cu hnu ah Thau in Thantlang tiang Saisihchuaklam in kal khawh asi.
Sangau in nichuahlei ah Pangkhua a um; nitlaklei ah Vanlamphai; thlanglei ah Thaltlang le Nitlakthlanglei ah Ceural khua an um.
Vawlei Muihmai
Mizoram tlang sangbik Phawngpui Tlang he aa pehmi Sangau Tlangthluan ah cungah a ummi khua asi. Tlangsang pahnih Phawngpui Tlang le Lungceh Tlang karlak ah a um. Phawngpui Tlang in tlang hi chaklei ah a hung niam ziahmah i, Thaltlang chak deuh vakah ah tanphei ngai in tlanghrawn tha ngai in a kal. Cun Sangau khua Palik Station tiang bo niam tete in a um i, Muallai (Kawn) a phak tikah a niamnak cem asi. Cuka zawn ahcun an certual zong aum. Muallai zawn cu Sangau khua ahlunhlainak bik le dawr tamnak bik hmun asi.
Muallai zawn in, chaklei ah tlang cu cheng ngai le sang ngai in a bo than. Cuka a sannak cem zawn ah, Ralkap Sakhan a um. Cu Ralkap Sakhan zawn in tlang cu duhsah tein a niam ziahmah than i bo fa nawn tete in an um. Cuticun a va kal ziahmah i, Lungceh Tlang kehram ah a va niam than. Cuka zawn ahcun Vanlaiphai kalnak lam hlun le lamthar aa then. Cuka zawn cun Lungceh Tlang ah a va sang than i, cuka cun Muallianpui khuapawng ummi Lungleng Tlang ah a va chuak than.
Sangau hi rili in pe 5,500 tluk hrawng a sannak ah um dawh asi (fiang tein ka thei kho lo). Nichuahlei ahcun a rak cheng thluahmah i Tipi ah a tla. Nitlak lei ahcun duhsah deuh in a tum ziahmah i Ceuva timi ah a niamnak bik asi.
Khuacaaan
Tlangpang ah a um caah thli a pang. Faruahthawh hran lio ahcun thli a fak ngaingai. Thlang sannak ah a um caah a dai ngai. Thlihir zong a tam. Tlangsangmi pahnih-Phawngpui le Lungceh Tlang-karlak ah a um caah a khuacaan a nuam. Khuasik tlakka le thal chuakka hi a nuamh bik lio caan asi. Tlangpar ah a um caah tii a har ngai.
Thingram
Sangau ram hi, tualram asi i, thinghnah a tlawngmi thingram an kheu. A niam deuhnak hmun ah, tihthing ca a thami thil, fahia, laithing le kuhthing an keu. Tualram thing asimi thanvong thing atam ngaingai. Tualram asi caah an ram ah mau tampi a keu. Thalteh le adang thing nenno deuh lawngte a keu. An ram hi a phawng ngai. Atu chan ahcun Forestry Department nih farkung le zeidang thing zong khuapawng ah an cin caah an ram hi, a hninghno ngaingai cang.
Phawngpui Tlang le Lungceh Tlang kuakap he aa naihnak ahcun chawkhlei zong an um. Man sungmi thingkawp zong an keu nain an tlawm. Tipi naihniam ahcun mau tampi an keu. Lo ah an vah caah, tu chan ahcun tam ngai a lo cang. Tiva kam ah zung, chengcher, hriang le zeidang ah awk a thami thing tam ngaite an keu. Ting ah ding a tlawm caah, inn saknak caah thing a za in a chuak lem lo.
Hnahcang a tam caah mehhang tam ngaite a chuak. Tialbawp zong tam ngaite aum. Hlan ahcun zawngtah kung a tam ngai nain, an hau dih cang caah ramtang ah zawngtah a um ti lo. Inn ah sipuazi ca in an cihmi tam ngaite a um.
Saram
Minung an chah nain, ramsa an humhim ngai caah ramsa a tam ngai rih. An ram ah ngengpi, sazuk, sakhi, saza, sakuh, ngal, vom, cakei, sathar, saphu, saihrem le adag sachiava phun tam ngai a um. Ceural le Sangau ramri Ceuva dawng ah cozah nih an hualmi saram hual a um i, cuka ahcun Mizoram ramsa an tling. Mizoram ummi va phun kip an tling. Minthangmi va hna cu vapual, vanvuk, vakok, vavu, varit, artau, vahui, tlenglung, tuklo, vangi, valah le adang tualram le zolo ummi va phunkip an tling. 1980 kuakap ah cu saram hual pawng ahcun fung an rak hmuh i an rak kah. Nihin ni ah fung zong a um kho men ti asi.
Tlang a sang caah, tiva an hme. Tipi dah ti lo ahcun nga tlaih ding a har ngaingai. Cangai le ngaikung tuktak lawng tiva fatete ah an um.
Cinthlak
Sangau hi hmunhma a sang ngaingai nain, Phawngpui Tlang in tii tha tein an lak le an hmuh khawh caah, tii zong duh dim ngai tein a hmang kho dingmi khua an si. Tlangbo cungah a um nain, an vawlei a that ngai caah, cinthlaknak zong a rem ngaingai. Eidin zong tam ngaite a chuak thiamthiam.
Leikuang a tlawm i, tlanglo tu hi a tam deuh. Dumhau tuah in aa cawmmi zong tam ngai an um cang. Facang, fangvui, bete, behrum, bahra, kawhra, thing-bahra, aa-lu hna hi tam bik an cin. Vawlei a van pah caah, antam phunkip a tha duh ngaingai. Daidim, piat, lubuk, tamnem, tampawl, caleri le adang anhringso tam ngai a chuak. An ram nih an i zaat ding tirawl a chuah lem lo caah, India ramchung in an rak phurhmi eidin bochan in nun deuh asi.
Hmailei Sangau
Sangau hi Lawngtlai District ahcun khua lian bik le a thangcho bikmi khua pakhat asi. Cozah lei tanpinak zong atam i, an khua ah tangka aa chawk ngaingai. Block Head Quarter khua pakhat asi i, nifatin tangka lut hi a tlawm ti lo. Khua chung ah tangka aa chawh ngai caaah, apawngkam khua hna nih, tukmatak zuar in Sangau hi pawcawmnak ah an hmannak khua pakhat asi cang.
Sangau Bial (block) ah hin, Pangkhua, Thaltlang, Pangrang, Ceural, Lungtian, Vatek, Rawlbuk, Lungpher, Bualpi, Archuag, Vombuk le Siacangkawn khua hna an um. Anaibikmi khuapi hna cu, Hnahthial le Saiha an si. Sangau in KM 13 tluk a hlatnak ah khua dawh ngaingai Vanlaiphai khua aum. Cucu Lunglei District ummi khua asi.
Sangau khua hi 1993 ah a hnu bik ka phanh asi. Cu lio ahcun, Vanlaiphai Veng, Ceural Veng, Bawi Veng tibantuk in sang 5-6 tluk ah an rak i then. Atawinak cun Nichuaklei le Nitlaklei Sangau tiah an then.
Sangau le Tipi karlak ah ramri khua a simi, Pangkhua a um. Sangau le Pangkhua hi KM 3.5 tluk aa hlat. Sangau-Pangkhua karlak hi, lam a tha, hmunhma a rem ngai caah, hi hnu kum 50-100 ahcun aa peh te dingmi khua an si. Khi aa peh tik ahcun, Sangau-Pangkhua City ti in, "hmunpi" (urban) ah aa chuah kho te dingmi asi. Kan chan chungah khua lian ngaingai ah aa chuah te lai.
Milu le Inn
Wikimediamap.org i an tialnak ah, India cozah milurelnak cazin ning in, Nichuahlei Sangau (Eest Sangau) ah minung 2,590 (2011) ah an um i, minu 1,299 le mipa 1,291 an um. Inn 488 an um; Nitlaklei Sangau (West Sangau) ah minung 1,272 an um i, minu 636 le mipa 636 an um; an i zat bak asi; inn 239 a um.
Hi cazin ning in zoh tikah, 2011 ah Sangau ah inn 727 a um i, minung an zapite 4,862 an um tinak asi. Thantlang khua zat dengmang an si cang (Wikimediamap.org nih a tialmi hi, zeitluk in dah a dik timi cu, catialtu nih ka thei kho lo).
2015 ahcun Sangau ah inn 1,000 a um cang. Mizoram in siseh, Kawlram lei in siseh a pemmi an tam caah, Sangau khua milu karhning hi, a rang ngaingai. Mah tining tein an karh ahcun, a rauh hlan ah khuapi (city) pakhat dirhmun ah a phan kho te dingmi khua asi.
Cozah Zung Ummi
Sangau hi khuapi ngaingai asi cang i, cozah zung zong tam ngai a um ve cang. Hi cozah zung hna le sianginn hna hi, Sangau khua ah tangka tam bik a luhnak an si. Hi department sining zoh tikah Sangau hi hmunpi taktak asi cang timi a lang. Hmailei kum 10 chung ahcun "City" timi ah aa chuah te kho men. Cozah zung biapi hna cu:
1. Inkhun 10 tlum sizung (1)
2. Bank (1)
3. Ralkap Sakhan
4. Police Station
5. Vety Office
6. Revenue Office (Ngunkhuai Zung)
7. CID Office
8. ICDS Office
9. Block Development Office
10. Forestry Dept
11. Post Office
12. Electric Department
13. PHE
14. Tourist Department
15. Telecom Department
Sangau khua ah hin, computer zong tam ngai a um cang. TV channel zong tampi tlaih khawh asi. Western Union in tangka zong fawi tein kuat khawh asi.
Sianginn
Sangau khua hi hmunpi asinak a langhtertu ngaingai cu sianginn a si rih fawn. Nihin ni ah Sangau khuachung ah sianginn (11) atanglei bantuk in an um:
1. Higher Secondary- 1
2. High School-3
3. Middle School-2
4. Primary School-5
Biaknak
Zah ah za in Krihfa an si ti tluk asi. Ralkap cheukhat Hindu le Muslim ummi dah ti lo cu, Krihfa viar an si. IKK, Baptist, Presbyterian an tam bik. Atu lio Sangau khua ah Krihfabu (Denomination) phun (8) an um i, biakinn 13 a um. Biakinn ngei lo Krihfabu zong an um rih ti asi. Kawlram in a rak pekmi pawl zong Krihfabu an dir kho cang i, biakinn zong an rian cuahmah.
Politics
Sangau khua hi politics ah a lar ngaingaimi khua pakhat asi. Ralkap Sakhan zong a um caah MNF chan in atu tiang humhimnak lei zongah min ngeimi khua asi.
Sangau khua in, politics lei ah mi za tampi an chuak i, culak ahcun Mizoram politics ah minthang ngaingai asimi, Pu Sangchuma le Pu Ramawia zong hi Sangau chuak tefa an si. Politician minthang dang zong tampi an um rih. Hmailei zongah Mizoram le Lawngtlai district zong ah hruaitu tampi a chuak te dingmikhua a si. Mizoram le Lawntlai District politics zong hi Sangaumi nih tampi an khuhnenh khawh ve.
Lawngtlai District cu "Lai kan si" timi zong a aupi cemtu cu Sangau khuami an si. An mah hi um hna hlah sehlaw, Mizoram ah Lai timi biafang hi a lo ding asi. An mah Sangau khuami hruaitu hna an i zuamnak thawng in, Mizoram ah Lai timi biafang zong a thar in aa tharchuahnak le a nunnak asi.
Pehtlaihnak le Thanchonak Dangdang
Sangau khua hi a khua rup lo in tangka a tam. Khuaruahhar ngai asimi cu a pawngkam khua tampi nih hin, ni fatin tein eidin an rak zuar i an manh peng ko. An lawng in an kir hi a tlawm. Cucaah khuate mi hna bazaar an kainak khua asi.
Sangau hi pehtlaihnak a that taktak nak hmun ah a um. Zeicatiah Mizoram khuapi asimi Lunglei, Saiha, Lawngtlai le Hnahthial he an i naih. Cun Saisihchuaklam cungah a um caah Thantlang-Hakha he zong aa naih fawn. Hi bantuk in lamsul pehtlaihnak a that caah, hi tining tein a than ko asi ahcun, Sangau khua hi Champhai khua bantuk ah aa chuah zau dingmi khua asi.
Zeicatiah Sangau cu Hakha-Saisihchuak-Sangau Lampi ah a um i, Saisihchuaklam cu Kawlram cozah nih Pyidaungshu Lanmagyi (National Highway) ah a chiah cang. India cozah zong nih National Highway pakhat ah a chiah ve.
Saisihchuaklam hi, nikhat khat ahcun hi lam hi, Lairam ah lam ropui taktak asi te dingmi asi. Apei, a tawi i, azultu caah tangka dih a tlawm deuh lai i caan zong a tawi deuh ngai ding asi. Hi lam ruangah, Mirang cozah chan lio in nihin ni tiang, Sangau a min a than khunnak, a sunlawi khunnak le a thancho khunnak zong asi.
Nikhat caan khat ahcun, Saisihchuaklam hi kattaya aa phah dih te lai. Lairam khualipi Hakha le Sangau kar hi, chun hlan ah an phak te lai i, Mandalay thilri khi Sangau ah ni (2) chungah an phan kho te lai. Sittwe thilri zong khi ni (2) chungah Sangau an phan kho te lai. Cuticun Mandalay-Hakha-Sangau-Lawngtlai-Sittwe hi fawi ngai in thilri phurtlunh khawh asi te lai.
Nihin ni dirhmun in zoh tik ah, Sangau cu ramri ah a um caah, ramri cawkzawrhnak khua (border trade center) pakhat ah a tla cang. Kawlram chawlet chawhrawl pawl tampi an um caah, Kawlram in ti cawk lo i thil an lut cang. Fur thal hlan in, Saisihchuaklam in thil a lut i, atu ahcun dawr lianlian zong Sangau khua an um cang. Hmailei ahcun hi khua ahcun, "international trader show" te hna tiang in a um kho te dingmi asi.
Atu lio a thancho ning tein a kal peng ko ahcun, hi hnu kum 50-100 kar ah, abuaktlak in tuak ahcun, Sangau nih Champhai hi sipuazi thanchonak lei ah a tei te lai. Nihin ni zong ah hin, Mizoram chungah Champhai khua a zuamcawh kho bikmi ramri khua cu Sangau khua asi. Manipur ramri in, Bangladesh tiang Mizoram ramri khua vialte zoh tikah, Champhai a tei khotu ding khua cu, Sangau lawnglawng asi.
Zeicatiah Sangau cu a umnak hmunhma a tha tuk i, Champhai khua nakin a market a kauh deuh caah asi.
Kawlram lei he India lei he, sipuazi center taktak ah a um i, Champhai nakin sipuazi market a kau deuh ngaingai. Champhai an tei khawhnak ding caah, Sangau le Pangkhua hrawnghran mipi an fim le an kauh zong a herh ngaingai fawn. Champhai tei khawhnak ding caah, a zuam zong an zuam a herh.
Sangau hi, zeitluk in dah a umnak hmunhma a that ;e "market" a kauh timi cu atanglei bantuk in zoh khawh asi:
1. Sangau cu minthang taktakmi Saisihchuaklam cungah a ummi ramri khua asi.
2. Lairam khualipi Hakha he aa naih tuk.
3. Kawlram khua lianlian asimi Mandalay-Monywa le Gangaw hna he lam ding pakhat cungah a ummi asi i, thilri phurh tlunhnak a fawi tuk.
4. Mizoram chung khuapi asimi Lawngtlai, Saiha, Lunglei, Hnahthial hna he an i naih tuk. Champhai nak in pehtlaih a fawi deuh.
5. Sangau Bial ah khua khua (12) a um i, hi vialte hi Sangau ah an i hngat. Cun Lunglei district khuate lian asimi Vanlaiphai, Muallianpi le Lungpitlang hna he zong an i naih rih. Burma ram lei ah Thau, Bungtlang, Sialam, Hmunhalh tiang in Sangau nih thilri le eidin supply a tuah rih hna.
6. Kaladan Project a tlamtlin tik ahcun Sittwe in Paletwa in Lawngtlai in Sangau ah India ram thilchuak vialte, Bangladesh le Rakhine Ramkulh thilchuak vialte hi Sangau ah fawi tuk in a lut te ding a si.
7. Phawngpui Tlang le zeidang tourism in tangka tam tuk a lut fawn lai. Champhai nakin tourist tam deuh a hmu te dingmi khua asi.
Cun Sangau khua a thanchotertu ding thil dang tampi a ummi lakah "Tourism" tangka an hmuhnak bik lam pakhat a si than te lai. Zeicatiah Mizoram tlang sangbik Phawngpui tlang cu Sangau khua pawngte ah a um caah asi. Hi tlang hi tlang dawh asi i, Mizoram ah a min a thang taktakmi tlang asi. Catialtu zong, voi tampi ka kai cang. Mizoram ngaknu tlangval, college siangngakchia hna le mirum deuh nih cun chanchan khat ah Phawngpui Tlang phak cu an tum ciomi asi caah, Sangau khua hi tourist in tangka tampi a lutte dingmi khua pakhat asi.
Phawngpui Tlang lawng silo in a chak deuh ah tlang min thang ngaingai asimi Lungceh Tlang le Lungleng Tlang hna an um rih. Cu tlang hna zong cu tlang dawh taktak an si i, tlangkai a huammi hna caah cun kai nuam taktak dingmi tlang an si hna. Atu chan ahcun, phanh ballomi phanh le midang phak setlomi phak hi uar asi caah, hi tlang pawl hna kai a duhmi pawl sin in, hmailei ahcun tangka lut tampi an hmuh te lai.
Cun Phawngpui Tlang pawng ah cozah nih an hualmi Saram Hual (sanctuary) zong aum i, cuka ahcun Mizoram saram le va phun an tling. Atlangpar a nuamh tuk caah, picnic tuahnak ah an hmawn tawnmi hmun asi.
Hi Phawngpui Tlang par ah, "thli in electric mei" lak ding zong mifim mi nih an tuaktan lengmang. Nikhat khat ahcun "windmill power" lianlian zong an um te lai. Cun Tipi in hydro electric power zong an lak khawh rih. Tipi hi a dinnak cun KM 5 tluk lawng asi ko caaah, Tipi tii zong din cawklo in an lak khawh thiamthiam rih. Windmill le hydro electric hna an tuah khawh tik ahcun, Sangau caah tangka hmuhnak a tha ngaingai ding asi.
Cun Bungtlang khuapawng ah Lotharawn timi nel kau taktak aum i, nikhat khat ahcun azapite in leikuang ah a cang te dingmi asi. Cu hmun in a chuak dingmi facang le eidin hi, Sangau ah tambik a lut te dingmi an si caah, Sangau caah market a kau chinchin rih.
India-Burma ramri ummi tiva minthang hna asimi-Tipi, Tio le Hriawh- tiva nelrawn hna he aa naih ngaingai. Hi nelrawn hna hi, cintlaknak hmunhma an rem taktak i, eidin phunkip-theithu, hai, sertlum, ungkung, fu, banhla, rungtuban, hmathak le zeidang anhringso phunkip-tam taktak cin khawh an si. Asian nih kan ei bikmi facang, fangvoi, bete, behrum, baa, bara, thingbahra, hmathak le zong an chuak tuk fawn. Cupinah tlawrthing zong tampi cin khawhnak hmun asi. Rua le mau a tam caah, ruatuai phunphai hmanh hi sipuazi in chuah khawh te dingmi hmunhma zong a si caah, Sangau cu sipuazi caah dirhmun tha taktak a ngeimi khua asi.
Biafunnak
Sangau hi a thancho chin lengmang nak ding caah thil (10) a herh. Hi hna hi Sangau khuami hna le hruaitu hna nih i hmaithlak hrimhrim a herh.
1. Sangau khuami hi sipuazi ah an khuahmuh ning a ngan a herh. Hmailei qah champhai hmanh a lang khote dingmi khua si kha i zuam a herh. Khualak lam zong dawh te le phei tein cawh le fek tein a um khawhnak hnga kilven a herh.
2. Saisihchuaklam hi motor pahnih fawi tein aa kian khomi le kataya phahmi lam asi a herh. Cun Tipi hlei zong kumchuak hrawn khawhmi thirhlei in ser a herh.
3. Sangau khua ah Kawlram le Indiaram sipuazi thiammi mirum tampi an pem duhnak ding in khua khan a herh. Burma sumdawng le mirum hna dawt le zalawng tein sipuazi tuahter an herh.
4. Khua caan a thatnak hnga le innlo him tein a umnak hnga le minung an ngan a dam khawhnak hnga, thingram zohkhenh, thinghual kaupi ngeih le thingram tampi cin chap a herh.
5. Mifim cathiam an chuah khawhnak hnga, College pakhat in chiah hrimhrim aherh.
6. Khuapi asi cang caah Fire Department a um le mei hmittu truck an ngeih a herh.
7. Tlangpang cinthlaknak tha an pek taktak a herh.
8. Cozah zung dang a luh chapnak hnga ding caah zuam a herh.
9. Sangau khuachung ah tangka aa chawh khawhnak hnga, "movie zung" le zeidang nuamhnak hmunhma ser a herh.
10. Pangkhua le Sangau karlak hi inn hmun ah samh i, khua peh a herh. Cuticun khua a lianh le minung tam deuhdeuh paoh ah pawcawmnak a fawi ding asi.
--------------------
Chinchiah
1. Hmanthlak, cozah zung le inn kong hi Pu Sui Awr, High School Headmaster nih ca a ka kuatmi chung in lakmi asi.
2. Milu cazin hi "Wikimepia.org" (http://wikimapia.org/10748541/Sangau) in lak chinmi asi.
Umnak
Sangau khua hi, India ram nichuah thlanglei ramkulh asimi Mizoram State ah a ummi asi. Lawntlai District nichuah chaklei hriang bik ah ah a ummi khua pakhat asi. India-Burma ramri a luangmi Tipi in nitlaklei ah KM 10 (lamhlun in) tluk a hlatnak ah a um. Sangau in Burma ramlei kal ahcun Buntlang pal hmasat asi. Cu hnu ah Thau in Thantlang tiang Saisihchuaklam in kal khawh asi.
Sangau in nichuahlei ah Pangkhua a um; nitlaklei ah Vanlamphai; thlanglei ah Thaltlang le Nitlakthlanglei ah Ceural khua an um.
Vawlei Muihmai
Mizoram tlang sangbik Phawngpui Tlang he aa pehmi Sangau Tlangthluan ah cungah a ummi khua asi. Tlangsang pahnih Phawngpui Tlang le Lungceh Tlang karlak ah a um. Phawngpui Tlang in tlang hi chaklei ah a hung niam ziahmah i, Thaltlang chak deuh vakah ah tanphei ngai in tlanghrawn tha ngai in a kal. Cun Sangau khua Palik Station tiang bo niam tete in a um i, Muallai (Kawn) a phak tikah a niamnak cem asi. Cuka zawn ahcun an certual zong aum. Muallai zawn cu Sangau khua ahlunhlainak bik le dawr tamnak bik hmun asi.
Muallai zawn in, chaklei ah tlang cu cheng ngai le sang ngai in a bo than. Cuka a sannak cem zawn ah, Ralkap Sakhan a um. Cu Ralkap Sakhan zawn in tlang cu duhsah tein a niam ziahmah than i bo fa nawn tete in an um. Cuticun a va kal ziahmah i, Lungceh Tlang kehram ah a va niam than. Cuka zawn ahcun Vanlaiphai kalnak lam hlun le lamthar aa then. Cuka zawn cun Lungceh Tlang ah a va sang than i, cuka cun Muallianpui khuapawng ummi Lungleng Tlang ah a va chuak than.
Sangau hi rili in pe 5,500 tluk hrawng a sannak ah um dawh asi (fiang tein ka thei kho lo). Nichuahlei ahcun a rak cheng thluahmah i Tipi ah a tla. Nitlak lei ahcun duhsah deuh in a tum ziahmah i Ceuva timi ah a niamnak bik asi.
Khuacaaan
Tlangpang ah a um caah thli a pang. Faruahthawh hran lio ahcun thli a fak ngaingai. Thlang sannak ah a um caah a dai ngai. Thlihir zong a tam. Tlangsangmi pahnih-Phawngpui le Lungceh Tlang-karlak ah a um caah a khuacaan a nuam. Khuasik tlakka le thal chuakka hi a nuamh bik lio caan asi. Tlangpar ah a um caah tii a har ngai.
Thingram
Sangau ram hi, tualram asi i, thinghnah a tlawngmi thingram an kheu. A niam deuhnak hmun ah, tihthing ca a thami thil, fahia, laithing le kuhthing an keu. Tualram thing asimi thanvong thing atam ngaingai. Tualram asi caah an ram ah mau tampi a keu. Thalteh le adang thing nenno deuh lawngte a keu. An ram hi a phawng ngai. Atu chan ahcun Forestry Department nih farkung le zeidang thing zong khuapawng ah an cin caah an ram hi, a hninghno ngaingai cang.
Phawngpui Tlang le Lungceh Tlang kuakap he aa naihnak ahcun chawkhlei zong an um. Man sungmi thingkawp zong an keu nain an tlawm. Tipi naihniam ahcun mau tampi an keu. Lo ah an vah caah, tu chan ahcun tam ngai a lo cang. Tiva kam ah zung, chengcher, hriang le zeidang ah awk a thami thing tam ngaite an keu. Ting ah ding a tlawm caah, inn saknak caah thing a za in a chuak lem lo.
Hnahcang a tam caah mehhang tam ngaite a chuak. Tialbawp zong tam ngaite aum. Hlan ahcun zawngtah kung a tam ngai nain, an hau dih cang caah ramtang ah zawngtah a um ti lo. Inn ah sipuazi ca in an cihmi tam ngaite a um.
Saram
Minung an chah nain, ramsa an humhim ngai caah ramsa a tam ngai rih. An ram ah ngengpi, sazuk, sakhi, saza, sakuh, ngal, vom, cakei, sathar, saphu, saihrem le adag sachiava phun tam ngai a um. Ceural le Sangau ramri Ceuva dawng ah cozah nih an hualmi saram hual a um i, cuka ahcun Mizoram ramsa an tling. Mizoram ummi va phun kip an tling. Minthangmi va hna cu vapual, vanvuk, vakok, vavu, varit, artau, vahui, tlenglung, tuklo, vangi, valah le adang tualram le zolo ummi va phunkip an tling. 1980 kuakap ah cu saram hual pawng ahcun fung an rak hmuh i an rak kah. Nihin ni ah fung zong a um kho men ti asi.
Tlang a sang caah, tiva an hme. Tipi dah ti lo ahcun nga tlaih ding a har ngaingai. Cangai le ngaikung tuktak lawng tiva fatete ah an um.
Cinthlak
Sangau hi hmunhma a sang ngaingai nain, Phawngpui Tlang in tii tha tein an lak le an hmuh khawh caah, tii zong duh dim ngai tein a hmang kho dingmi khua an si. Tlangbo cungah a um nain, an vawlei a that ngai caah, cinthlaknak zong a rem ngaingai. Eidin zong tam ngaite a chuak thiamthiam.
Leikuang a tlawm i, tlanglo tu hi a tam deuh. Dumhau tuah in aa cawmmi zong tam ngai an um cang. Facang, fangvui, bete, behrum, bahra, kawhra, thing-bahra, aa-lu hna hi tam bik an cin. Vawlei a van pah caah, antam phunkip a tha duh ngaingai. Daidim, piat, lubuk, tamnem, tampawl, caleri le adang anhringso tam ngai a chuak. An ram nih an i zaat ding tirawl a chuah lem lo caah, India ramchung in an rak phurhmi eidin bochan in nun deuh asi.
Hmailei Sangau
Sangau hi Lawngtlai District ahcun khua lian bik le a thangcho bikmi khua pakhat asi. Cozah lei tanpinak zong atam i, an khua ah tangka aa chawk ngaingai. Block Head Quarter khua pakhat asi i, nifatin tangka lut hi a tlawm ti lo. Khua chung ah tangka aa chawh ngai caaah, apawngkam khua hna nih, tukmatak zuar in Sangau hi pawcawmnak ah an hmannak khua pakhat asi cang.
Sangau Bial (block) ah hin, Pangkhua, Thaltlang, Pangrang, Ceural, Lungtian, Vatek, Rawlbuk, Lungpher, Bualpi, Archuag, Vombuk le Siacangkawn khua hna an um. Anaibikmi khuapi hna cu, Hnahthial le Saiha an si. Sangau in KM 13 tluk a hlatnak ah khua dawh ngaingai Vanlaiphai khua aum. Cucu Lunglei District ummi khua asi.
Sangau khua hi 1993 ah a hnu bik ka phanh asi. Cu lio ahcun, Vanlaiphai Veng, Ceural Veng, Bawi Veng tibantuk in sang 5-6 tluk ah an rak i then. Atawinak cun Nichuaklei le Nitlaklei Sangau tiah an then.
Sangau le Tipi karlak ah ramri khua a simi, Pangkhua a um. Sangau le Pangkhua hi KM 3.5 tluk aa hlat. Sangau-Pangkhua karlak hi, lam a tha, hmunhma a rem ngai caah, hi hnu kum 50-100 ahcun aa peh te dingmi khua an si. Khi aa peh tik ahcun, Sangau-Pangkhua City ti in, "hmunpi" (urban) ah aa chuah kho te dingmi asi. Kan chan chungah khua lian ngaingai ah aa chuah te lai.
Milu le Inn
Wikimediamap.org i an tialnak ah, India cozah milurelnak cazin ning in, Nichuahlei Sangau (Eest Sangau) ah minung 2,590 (2011) ah an um i, minu 1,299 le mipa 1,291 an um. Inn 488 an um; Nitlaklei Sangau (West Sangau) ah minung 1,272 an um i, minu 636 le mipa 636 an um; an i zat bak asi; inn 239 a um.
Hi cazin ning in zoh tikah, 2011 ah Sangau ah inn 727 a um i, minung an zapite 4,862 an um tinak asi. Thantlang khua zat dengmang an si cang (Wikimediamap.org nih a tialmi hi, zeitluk in dah a dik timi cu, catialtu nih ka thei kho lo).
2015 ahcun Sangau ah inn 1,000 a um cang. Mizoram in siseh, Kawlram lei in siseh a pemmi an tam caah, Sangau khua milu karhning hi, a rang ngaingai. Mah tining tein an karh ahcun, a rauh hlan ah khuapi (city) pakhat dirhmun ah a phan kho te dingmi khua asi.
Cozah Zung Ummi
Sangau hi khuapi ngaingai asi cang i, cozah zung zong tam ngai a um ve cang. Hi cozah zung hna le sianginn hna hi, Sangau khua ah tangka tam bik a luhnak an si. Hi department sining zoh tikah Sangau hi hmunpi taktak asi cang timi a lang. Hmailei kum 10 chung ahcun "City" timi ah aa chuah te kho men. Cozah zung biapi hna cu:
1. Inkhun 10 tlum sizung (1)
2. Bank (1)
3. Ralkap Sakhan
4. Police Station
5. Vety Office
6. Revenue Office (Ngunkhuai Zung)
7. CID Office
8. ICDS Office
9. Block Development Office
10. Forestry Dept
11. Post Office
12. Electric Department
13. PHE
14. Tourist Department
15. Telecom Department
Sangau khua ah hin, computer zong tam ngai a um cang. TV channel zong tampi tlaih khawh asi. Western Union in tangka zong fawi tein kuat khawh asi.
Sianginn
Sangau khua hi hmunpi asinak a langhtertu ngaingai cu sianginn a si rih fawn. Nihin ni ah Sangau khuachung ah sianginn (11) atanglei bantuk in an um:
1. Higher Secondary- 1
2. High School-3
3. Middle School-2
4. Primary School-5
Biaknak
Zah ah za in Krihfa an si ti tluk asi. Ralkap cheukhat Hindu le Muslim ummi dah ti lo cu, Krihfa viar an si. IKK, Baptist, Presbyterian an tam bik. Atu lio Sangau khua ah Krihfabu (Denomination) phun (8) an um i, biakinn 13 a um. Biakinn ngei lo Krihfabu zong an um rih ti asi. Kawlram in a rak pekmi pawl zong Krihfabu an dir kho cang i, biakinn zong an rian cuahmah.
Politics
Sangau khua hi politics ah a lar ngaingaimi khua pakhat asi. Ralkap Sakhan zong a um caah MNF chan in atu tiang humhimnak lei zongah min ngeimi khua asi.
Sangau khua in, politics lei ah mi za tampi an chuak i, culak ahcun Mizoram politics ah minthang ngaingai asimi, Pu Sangchuma le Pu Ramawia zong hi Sangau chuak tefa an si. Politician minthang dang zong tampi an um rih. Hmailei zongah Mizoram le Lawngtlai district zong ah hruaitu tampi a chuak te dingmikhua a si. Mizoram le Lawntlai District politics zong hi Sangaumi nih tampi an khuhnenh khawh ve.
Lawngtlai District cu "Lai kan si" timi zong a aupi cemtu cu Sangau khuami an si. An mah hi um hna hlah sehlaw, Mizoram ah Lai timi biafang hi a lo ding asi. An mah Sangau khuami hruaitu hna an i zuamnak thawng in, Mizoram ah Lai timi biafang zong a thar in aa tharchuahnak le a nunnak asi.
Pehtlaihnak le Thanchonak Dangdang
Sangau khua hi a khua rup lo in tangka a tam. Khuaruahhar ngai asimi cu a pawngkam khua tampi nih hin, ni fatin tein eidin an rak zuar i an manh peng ko. An lawng in an kir hi a tlawm. Cucaah khuate mi hna bazaar an kainak khua asi.
Sangau hi pehtlaihnak a that taktak nak hmun ah a um. Zeicatiah Mizoram khuapi asimi Lunglei, Saiha, Lawngtlai le Hnahthial he an i naih. Cun Saisihchuaklam cungah a um caah Thantlang-Hakha he zong aa naih fawn. Hi bantuk in lamsul pehtlaihnak a that caah, hi tining tein a than ko asi ahcun, Sangau khua hi Champhai khua bantuk ah aa chuah zau dingmi khua asi.
Zeicatiah Sangau cu Hakha-Saisihchuak-Sangau Lampi ah a um i, Saisihchuaklam cu Kawlram cozah nih Pyidaungshu Lanmagyi (National Highway) ah a chiah cang. India cozah zong nih National Highway pakhat ah a chiah ve.
Saisihchuaklam hi, nikhat khat ahcun hi lam hi, Lairam ah lam ropui taktak asi te dingmi asi. Apei, a tawi i, azultu caah tangka dih a tlawm deuh lai i caan zong a tawi deuh ngai ding asi. Hi lam ruangah, Mirang cozah chan lio in nihin ni tiang, Sangau a min a than khunnak, a sunlawi khunnak le a thancho khunnak zong asi.
Nikhat caan khat ahcun, Saisihchuaklam hi kattaya aa phah dih te lai. Lairam khualipi Hakha le Sangau kar hi, chun hlan ah an phak te lai i, Mandalay thilri khi Sangau ah ni (2) chungah an phan kho te lai. Sittwe thilri zong khi ni (2) chungah Sangau an phan kho te lai. Cuticun Mandalay-Hakha-Sangau-Lawngtlai-Sittwe hi fawi ngai in thilri phurtlunh khawh asi te lai.
Nihin ni dirhmun in zoh tik ah, Sangau cu ramri ah a um caah, ramri cawkzawrhnak khua (border trade center) pakhat ah a tla cang. Kawlram chawlet chawhrawl pawl tampi an um caah, Kawlram in ti cawk lo i thil an lut cang. Fur thal hlan in, Saisihchuaklam in thil a lut i, atu ahcun dawr lianlian zong Sangau khua an um cang. Hmailei ahcun hi khua ahcun, "international trader show" te hna tiang in a um kho te dingmi asi.
Atu lio a thancho ning tein a kal peng ko ahcun, hi hnu kum 50-100 kar ah, abuaktlak in tuak ahcun, Sangau nih Champhai hi sipuazi thanchonak lei ah a tei te lai. Nihin ni zong ah hin, Mizoram chungah Champhai khua a zuamcawh kho bikmi ramri khua cu Sangau khua asi. Manipur ramri in, Bangladesh tiang Mizoram ramri khua vialte zoh tikah, Champhai a tei khotu ding khua cu, Sangau lawnglawng asi.
Zeicatiah Sangau cu a umnak hmunhma a tha tuk i, Champhai khua nakin a market a kauh deuh caah asi.
Kawlram lei he India lei he, sipuazi center taktak ah a um i, Champhai nakin sipuazi market a kau deuh ngaingai. Champhai an tei khawhnak ding caah, Sangau le Pangkhua hrawnghran mipi an fim le an kauh zong a herh ngaingai fawn. Champhai tei khawhnak ding caah, a zuam zong an zuam a herh.
Sangau hi, zeitluk in dah a umnak hmunhma a that ;e "market" a kauh timi cu atanglei bantuk in zoh khawh asi:
1. Sangau cu minthang taktakmi Saisihchuaklam cungah a ummi ramri khua asi.
2. Lairam khualipi Hakha he aa naih tuk.
3. Kawlram khua lianlian asimi Mandalay-Monywa le Gangaw hna he lam ding pakhat cungah a ummi asi i, thilri phurh tlunhnak a fawi tuk.
4. Mizoram chung khuapi asimi Lawngtlai, Saiha, Lunglei, Hnahthial hna he an i naih tuk. Champhai nak in pehtlaih a fawi deuh.
5. Sangau Bial ah khua khua (12) a um i, hi vialte hi Sangau ah an i hngat. Cun Lunglei district khuate lian asimi Vanlaiphai, Muallianpi le Lungpitlang hna he zong an i naih rih. Burma ram lei ah Thau, Bungtlang, Sialam, Hmunhalh tiang in Sangau nih thilri le eidin supply a tuah rih hna.
6. Kaladan Project a tlamtlin tik ahcun Sittwe in Paletwa in Lawngtlai in Sangau ah India ram thilchuak vialte, Bangladesh le Rakhine Ramkulh thilchuak vialte hi Sangau ah fawi tuk in a lut te ding a si.
7. Phawngpui Tlang le zeidang tourism in tangka tam tuk a lut fawn lai. Champhai nakin tourist tam deuh a hmu te dingmi khua asi.
Cun Sangau khua a thanchotertu ding thil dang tampi a ummi lakah "Tourism" tangka an hmuhnak bik lam pakhat a si than te lai. Zeicatiah Mizoram tlang sangbik Phawngpui tlang cu Sangau khua pawngte ah a um caah asi. Hi tlang hi tlang dawh asi i, Mizoram ah a min a thang taktakmi tlang asi. Catialtu zong, voi tampi ka kai cang. Mizoram ngaknu tlangval, college siangngakchia hna le mirum deuh nih cun chanchan khat ah Phawngpui Tlang phak cu an tum ciomi asi caah, Sangau khua hi tourist in tangka tampi a lutte dingmi khua pakhat asi.
Phawngpui Tlang lawng silo in a chak deuh ah tlang min thang ngaingai asimi Lungceh Tlang le Lungleng Tlang hna an um rih. Cu tlang hna zong cu tlang dawh taktak an si i, tlangkai a huammi hna caah cun kai nuam taktak dingmi tlang an si hna. Atu chan ahcun, phanh ballomi phanh le midang phak setlomi phak hi uar asi caah, hi tlang pawl hna kai a duhmi pawl sin in, hmailei ahcun tangka lut tampi an hmuh te lai.
Cun Phawngpui Tlang pawng ah cozah nih an hualmi Saram Hual (sanctuary) zong aum i, cuka ahcun Mizoram saram le va phun an tling. Atlangpar a nuamh tuk caah, picnic tuahnak ah an hmawn tawnmi hmun asi.
Hi Phawngpui Tlang par ah, "thli in electric mei" lak ding zong mifim mi nih an tuaktan lengmang. Nikhat khat ahcun "windmill power" lianlian zong an um te lai. Cun Tipi in hydro electric power zong an lak khawh rih. Tipi hi a dinnak cun KM 5 tluk lawng asi ko caaah, Tipi tii zong din cawklo in an lak khawh thiamthiam rih. Windmill le hydro electric hna an tuah khawh tik ahcun, Sangau caah tangka hmuhnak a tha ngaingai ding asi.
Cun Bungtlang khuapawng ah Lotharawn timi nel kau taktak aum i, nikhat khat ahcun azapite in leikuang ah a cang te dingmi asi. Cu hmun in a chuak dingmi facang le eidin hi, Sangau ah tambik a lut te dingmi an si caah, Sangau caah market a kau chinchin rih.
India-Burma ramri ummi tiva minthang hna asimi-Tipi, Tio le Hriawh- tiva nelrawn hna he aa naih ngaingai. Hi nelrawn hna hi, cintlaknak hmunhma an rem taktak i, eidin phunkip-theithu, hai, sertlum, ungkung, fu, banhla, rungtuban, hmathak le zeidang anhringso phunkip-tam taktak cin khawh an si. Asian nih kan ei bikmi facang, fangvoi, bete, behrum, baa, bara, thingbahra, hmathak le zong an chuak tuk fawn. Cupinah tlawrthing zong tampi cin khawhnak hmun asi. Rua le mau a tam caah, ruatuai phunphai hmanh hi sipuazi in chuah khawh te dingmi hmunhma zong a si caah, Sangau cu sipuazi caah dirhmun tha taktak a ngeimi khua asi.
Biafunnak
Sangau hi a thancho chin lengmang nak ding caah thil (10) a herh. Hi hna hi Sangau khuami hna le hruaitu hna nih i hmaithlak hrimhrim a herh.
1. Sangau khuami hi sipuazi ah an khuahmuh ning a ngan a herh. Hmailei qah champhai hmanh a lang khote dingmi khua si kha i zuam a herh. Khualak lam zong dawh te le phei tein cawh le fek tein a um khawhnak hnga kilven a herh.
2. Saisihchuaklam hi motor pahnih fawi tein aa kian khomi le kataya phahmi lam asi a herh. Cun Tipi hlei zong kumchuak hrawn khawhmi thirhlei in ser a herh.
3. Sangau khua ah Kawlram le Indiaram sipuazi thiammi mirum tampi an pem duhnak ding in khua khan a herh. Burma sumdawng le mirum hna dawt le zalawng tein sipuazi tuahter an herh.
4. Khua caan a thatnak hnga le innlo him tein a umnak hnga le minung an ngan a dam khawhnak hnga, thingram zohkhenh, thinghual kaupi ngeih le thingram tampi cin chap a herh.
5. Mifim cathiam an chuah khawhnak hnga, College pakhat in chiah hrimhrim aherh.
6. Khuapi asi cang caah Fire Department a um le mei hmittu truck an ngeih a herh.
7. Tlangpang cinthlaknak tha an pek taktak a herh.
8. Cozah zung dang a luh chapnak hnga ding caah zuam a herh.
9. Sangau khuachung ah tangka aa chawh khawhnak hnga, "movie zung" le zeidang nuamhnak hmunhma ser a herh.
10. Pangkhua le Sangau karlak hi inn hmun ah samh i, khua peh a herh. Cuticun khua a lianh le minung tam deuhdeuh paoh ah pawcawmnak a fawi ding asi.
--------------------
Chinchiah
1. Hmanthlak, cozah zung le inn kong hi Pu Sui Awr, High School Headmaster nih ca a ka kuatmi chung in lakmi asi.
2. Milu cazin hi "Wikimepia.org" (http://wikimapia.org/10748541/Sangau) in lak chinmi asi.